door de geest (...) geleid: Of ‘door de actieve kracht (...) geleid’. Het Griekse pneuma verwijst hier naar Gods geest, die als een aandrijvende kracht kan werken en iemand ertoe kan aanzetten dingen te doen in overeenstemming met Gods wil. (Zie Woordenlijst.)

Duivel: Van het Griekse diabolos, dat ‘lasteraar’ betekent (Jo 6:70; 2Ti 3:3). Het verwante werkwoord diaballo betekent ‘beschuldigen’, ‘aanklagen’ en is in Lu 16:1 vertaald met ‘werd beschuldigd’.

Er staat geschreven: Jezus gebruikt deze uitdrukking drie keer als hij uit de Hebreeuwse Geschriften citeert in reactie op de verleidingen van de Duivel (Mt 4:7, 10).

Jehovah’s: In dit citaat uit De 8:3 komt Gods naam (weergegeven met vier Hebreeuwse medeklinkers, getranslitereerd als JHWH) voor in de oorspronkelijke Hebreeuwse tekst. (Zie App. C.)

heilige stad: Verwijst naar Jeruzalem, dat vaak heilig wordt genoemd omdat het de plaats was waar Jehovah’s tempel stond (Ne 11:1; Jes 52:1).

het hoogste punt van de tempel: Of ‘de kantelen (borstwering) van de tempel’. Lett.: ‘de vleugel van de tempel’. Het Griekse woord voor tempel kan zowel op het tempelheiligdom als op het hele tempelcomplex slaan. De uitdrukking kan dus duiden op de bovenkant van de muur rondom het tempelcomplex.

Jehovah: In dit citaat uit De 6:16 komt Gods naam (weergegeven met vier Hebreeuwse medeklinkers, getranslitereerd als JHWH) voor in de oorspronkelijke Hebreeuwse tekst. (Zie App. C.)

liet hem (...) zien: De heerser van de demonen zorgde er blijkbaar voor dat Jezus een visioen te zien kreeg dat heel echt leek.

koninkrijken: Hier een algemene uitdrukking voor een aantal of alle menselijke regeringen.

wereld: Een vertaling van het Griekse kosmos, in dit geval de onrechtvaardige mensenmaatschappij.

aanbidt: Het Griekse werkwoord staat hier in de aoristus, wat duidt op een afgesloten handeling. De Duivel vroeg Jezus dus niet om hem altijd of voortdurend te aanbidden. Het zou gaan om een eenmalige daad van aanbidding.

Satan: Van het Hebreeuwse woord satan, dat ‘tegenstander’ betekent.

Jehovah: In dit citaat uit De 6:13 komt Gods naam (weergegeven met vier Hebreeuwse medeklinkers, getranslitereerd als JHWH) voor in de oorspronkelijke Hebreeuwse tekst. (Zie App. C.)

en alleen voor hem moet je heilige dienst doen: Of ‘en alleen hem moet je dienen’. De basisbetekenis van het Griekse werkwoord latreuo is ‘dienen’. Omdat het in de Griekse Geschriften wordt gebruikt in verband met het dienen of aanbidden van God, kan het worden weergegeven met ‘heilige dienst doen’, ‘dienen’ of ‘aanbidden’ (Lu 1:74; 2:37; 4:8; Han 7:7; Ro 1:9; Fil 3:3; 2Ti 1:3; Heb 9:14; 12:28; Opb 7:15; 22:3). In De 6:13, het vers dat Jezus citeerde, komt ‘dienen’ van het Hebreeuwse woord ʽavadh. Het betekent ‘dienen’ maar kan ook worden vertaald met ‘aanbidden’ (Ex 3:12, vtn.; 2Sa 15:8, vtn.). Jezus was vastbesloten om Jehovah volledige toewijding te geven.

Toen Jezus hoorde: Tussen vers 11 en dit vers zit een periode van ongeveer een jaar, waarin de gebeurtenissen in Jo 1:29–4:3 plaatsvinden. Johannes vermeldt in zijn verslag ook dat Jezus van Judea naar Galilea reisde via Samaria, waar hij bij een put in de buurt van Sichar een Samaritaanse vrouw ontmoette (Jo 4:4-43; zie App. A7, tabel ‘Het begin van Jezus’ bediening’ en kaart 2).

Kapernaüm: Van een Hebreeuwse naam die ‘dorp van Nahum’ of ‘dorp van troost’ betekent (Na 1:1, vtn.). De stad lag aan de NW-kust van het Meer van Galilea en werd in Mt 9:1 ‘zijn eigen stad’ genoemd. De stad speelde een grote rol in Jezus’ bediening op aarde.

het gebied van Zebulon en Naftali: Duidt op het gebied ten W en N van het Meer van Galilea in het uiterste noorden van Israël en omvat bijna het volledige district Galilea (Joz 19:10-16, 32-39). Het gebied van Naftali grensde aan de hele westelijke oever van het Meer van Galilea.

zodat vervuld zou worden wat via de profeet Jesaja was gezegd: Zie aantekening bij Mt 1:22.

als vervulling van wat Jehovah via zijn profeet had gezegd: Deze en vergelijkbare uitdrukkingen komen in Mattheüs’ evangelie veel voor, blijkbaar om voor het Joodse publiek Jezus’ rol als de beloofde Messias te beklemtonen (Mt 2:15, 23; 4:14; 8:17; 12:17; 13:35; 21:4; 26:56; 27:9).

de zeeweg: Mogelijk een weg die in de oudheid langs het Meer van Galilea liep en naar de Middellandse Zee leidde.

aan de overkant van de Jordaan: In deze context blijkbaar de W-kant van de Jordaan.

Galilea van de heidenen: Jesaja heeft deze beschrijving misschien gebruikt omdat Galilea de grens vormde tussen Israël en de omliggende heidense volken. Vanwege de ligging van Galilea en de wegen die erdoorheen liepen was er meer interactie met die volken. Dat leidde ertoe dat er meer invasies plaatsvonden en meer niet-Israëlieten zich er vestigden. In de eerste eeuw woonden hier veel niet-Joden, waardoor de beschrijving nog meer van toepassing was.

een groot licht: Als vervulling van Jesaja’s Messiaanse profetie bracht Jezus een groot deel van zijn openbare bediening door in Galilea, in het gebied van Zebulon en Naftali (Mt 4:13, 15). Zo bracht Jezus geestelijke verlichting aan personen van wie gedacht werd dat ze in geestelijke duisternis waren en die zelfs door hun mede-Joden in Judea geminacht werden (Jo 7:52).

overschaduwd door de dood: Of ‘schaduw van de dood’. Kennelijk brengt deze uitdrukking de gedachte over dat de dood een figuurlijke schaduw over mensen werpt als die dichterbij komt. Maar Jezus bracht verlichting die de schaduw kon wegnemen en mensen van de dood kon redden.

prediken: De grondbetekenis van het Griekse woord is ‘aankondigen als een openbare boodschapper’. De nadruk ligt op de methode van aankondigen: meestal een verklaring in het openbaar en geen preek gericht tot een groep.

prediken: Dat wil zeggen in het openbaar verkondigen. (Zie aantekening bij Mt 3:1.)

het Koninkrijk van de hemel is nabij: Deze boodschap over een nieuwe wereldregering was het thema van Jezus’ prediking (Mt 10:7; Mr 1:15). Ongeveer een halfjaar vóór Jezus’ doop begon Johannes de Doper een vergelijkbare boodschap te verkondigen (Mt 3:1, 2). Maar Jezus kon in een extra betekenis zeggen dat het Koninkrijk ‘nabij’ was vanwege zijn aanwezigheid als gezalfde toekomstige Koning. Er zijn geen berichten dat Jezus’ discipelen na zijn dood bleven verkondigen dat het Koninkrijk ‘nabij’ was.

Simon, die Petrus wordt genoemd: Petrus wordt in de Bijbel op deze vijf manieren aangeduid: (1) het Griekse ‘Simeon’, dat gelijk is aan de Hebreeuwse vorm van de naam, (2) het Griekse ‘Simon’ (komt net als Simeon van een Hebreeuws werkwoord dat ‘horen’, ‘luisteren’ betekent), (3) ‘Petrus’ (van Petros, een Griekse naam die ‘rotsblok’, ‘steen’ betekent en waarmee hij in de Bijbel als enige wordt aangeduid), (4) ‘Cefas’, van Kefa, het Semitische equivalent van Petrus (misschien verwant aan het Hebreeuwse kefim [rotsen] in Job 30:6 en Jer 4:29), en (5) de combinatie ‘Simon Petrus’ (Han 15:14; Jo 1:42; Mt 16:16).

het Meer van Galilea: Een zoetwatermeer in het noorden van Israël. (Het Griekse woord kan met zowel ‘zee’ als ‘meer’ worden vertaald.) Het werd ook het Meer van Kinnereth (Nu 34:11), het Meer van Gennesareth (Lu 5:1) en het Meer van Tiberias genoemd (Jo 6:1). Het ligt gemiddeld 210 m beneden zeeniveau. Het meer is 21 km lang, is 12 km breed en heeft een maximale diepte van zo’n 48 m. (Zie App. A7, kaart 3B, ‘Activiteit bij het Meer van Galilea’.)

Simon, die Petrus wordt genoemd: Simon was zijn eigen naam. Petrus komt van Petros, de Griekse vorm van de Semitische naam Kefa (Cefas), die Jezus hem gaf (Mr 3:16; Jo 1:42; zie aantekening bij Mt 10:2).

gooiden een net uit: Een bekwame visser kon wadend of vanuit een bootje een rond net op zo’n manier uitgooien dat het plat op het wateroppervlak terechtkwam. De buitenrand van het net, dat wel 6-8 m in doorsnee kon zijn, was verzwaard zodat het de vissen insloot als het zonk.

vissers: In Galilea een veelvoorkomend beroep. Petrus en zijn broer Andreas werkten niet als zelfstandige vissers maar hadden een vissersbedrijf. Jakobus en Johannes, de zonen van Zebedeüs, waren blijkbaar hun compagnons (Mr 1:16-21; Lu 5:7, 10).

vissers van mensen: Een woordspeling die verwijst naar het beroep van Simon en Andreas. Het duidt erop dat ze ‘mensen levend zouden vangen’ voor het Koninkrijk (Lu 5:10). Het kan ook impliceren dat het maken van discipelen — net als vissen — zwaar, arbeidsintensief werk zou zijn waarvoor volharding nodig was en dat soms weinig zou opleveren.

volgden hem: Petrus en Andreas waren al een halfjaar tot een jaar discipelen van Jezus (Jo 1:35-42). Nu nodigt Jezus ze uit om hun vissersbedrijf achter te laten en hem fulltime te gaan volgen (Lu 5:1-11; zie aantekening bij Mt 4:22).

Meteen lieten ze: Het Griekse woord voor meteen (eutheos) komt zowel hier als in vers 20 voor. Net als Petrus en Andreas reageren Jakobus en Johannes snel op Jezus’ uitnodiging om hem fulltime te gaan volgen.

Jakobus (...) en zijn broer Johannes: Jakobus wordt altijd samen met zijn broer Johannes genoemd, en meestal wordt hij als eerste genoemd. Dat kan erop wijzen dat hij de oudste van de twee was (Mt 4:21; 10:2; 17:1; Mr 1:29; 3:17; 5:37; 9:2; 10:35, 41; 13:3; 14:33; Lu 5:10; 6:14; 8:51; 9:28, 54; Han 1:13).

Zebedeüs: Mogelijk was hij getrouwd met Salomé, de zus van Jezus’ moeder Maria. Dan zou hij een aangetrouwde oom van Jezus zijn en zouden Johannes en Jakobus neven van Jezus zijn. (Zie aantekening bij Mr 15:40.)

Salomé: Waarschijnlijk van het Hebreeuwse woord voor vrede. Salomé was een discipel van Jezus. Uit een vergelijking van Mt 27:56 met Mr 3:17 en 15:40 zou je kunnen opmaken dat Salomé de moeder was van de apostelen Jakobus en Johannes. Mattheüs vermeldt namelijk ‘de moeder van de zonen van Zebedeüs’ en Markus noemt haar ‘Salomé’. Een vergelijking met Jo 19:25 lijkt erop te wijzen dat Salomé de zus van Jezus’ moeder Maria was. In dat geval zouden Jakobus en Johannes volle neven van Jezus zijn geweest. Verder kun je uit Mt 27:55, 56, Mr 15:41 en Lu 8:3 opmaken dat Salomé een van de vrouwen was die met Jezus waren meegekomen en die hun eigen middelen gebruikten om hem van dienst te zijn.

Meteen lieten ze: Het Griekse woord voor meteen (eutheos) komt zowel hier als in vers 20 voor. Net als Petrus en Andreas reageren Jakobus en Johannes snel op Jezus’ uitnodiging om hem fulltime te gaan volgen.

prediken: De grondbetekenis van het Griekse woord is ‘aankondigen als een openbare boodschapper’. De nadruk ligt op de methode van aankondigen: meestal een verklaring in het openbaar en geen preek gericht tot een groep.

leer ze: Het Griekse woord dat met ‘leer’ is vertaald duidt op instructies en uitleg geven, overtuigende argumenten gebruiken en bewijzen aanvoeren. (Zie aantekeningen bij Mt 3:1 en 4:23.) Mensen leren om zich te houden aan alles wat Jezus had geboden zou een voortdurend proces zijn, wat zou inhouden dat ze gingen onderwijzen wat hij had onderwezen, zijn onderwijs gingen toepassen en zijn voorbeeld gingen volgen (Jo 13:17; Ef 4:21; 1Pe 2:21).

reisde rond door heel Galilea: Hiermee begint Jezus’ eerste predikingstocht door Galilea met de vier discipelen die hij net heeft uitgekozen: Petrus, Andreas, Jakobus en Johannes (Mt 4:18-22; zie App. A7).

gaf onderwijs (...) predikte: Onderwijzen verschilt van prediken in die zin dat een onderwijzer meer doet dan iets verkondigen. Hij geeft instructies en uitleg, gebruikt overtuigende argumenten en voert bewijzen aan. (Zie aantekeningen bij Mt 3:1 en 28:20.)

synagogen: Zie Woordenlijst.

het goede nieuws: De eerste keer dat het Griekse euaggelion voorkomt, dat in sommige Bijbelvertalingen met ‘evangelie’ wordt weergegeven. Het verwante Griekse euaggelistes, dat met ‘evangelieprediker’ wordt vertaald, betekent ‘verkondiger van goed nieuws’ (Han 21:8; Ef 4:11, vtn.; 2Ti 4:5, vtn.).

Syrië: De Romeinse provincie Syrië, een heidens gebied ten N van Galilea, tussen Damaskus en de Middellandse Zee.

mensen met epileptische aanvallen: De Griekse uitdrukking betekent letterlijk ‘maanziek’, en sommige Bijbelvertalingen geven het zo weer. Maar Mattheüs gebruikt de term in een medische betekenis en brengt de ziekte niet bijgelovig in verband met de maancyclus. De symptomen die Mattheüs, Markus en Lukas beschrijven, passen goed bij het ziektebeeld van epilepsie.

Dekapolis: Zie Woordenlijst en App. B10.

de overkant van de Jordaan: In deze context kennelijk het gebied ten O van de Jordaan dat ook bekendstond als Perea (van het Griekse peran, dat ‘overkant’, ‘tegenover’ betekent).