Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

Menli Nwiɔ Mɔɔ Ziale Vale Nyamenle Duma Ne Wulale Ngyekyeleɛ Fofolɛ Ne Anu La

Menli Nwiɔ Mɔɔ Ziale Vale Nyamenle Duma Ne Wulale Ngyekyeleɛ Fofolɛ Ne Anu La

 Asɔneyɛlɛ mɔɔ limoa mɔɔ menli dɔɔnwo sukoa la a le Awulae Nzɛlɛlɛ ne mɔɔ Gyisɛse hilele ye ɛdoavolɛma la. Asɔneyɛlɛ ɛhye wɔ Ngyekyeleɛ Fofolɛ ne anu. Ɔbɔ ɔ bo kɛ: “Yɛ Ze mɔɔ wɔ anwuma, wɔ duma nwo ɛde [anzɛɛ ɔyɛ nwuanzanwuanza].” (Mateyu 6:9) Noko akee, wɔ Nrelenza ngilebɛbo dɔɔnwo anu ɛnrɛnwu Nyamenle duma ne mɔɔ bɛhile ɔ bo “Gyihova” anzɛɛ “Yahweh” la wɔ Ngyekyeleɛ Fofolɛ ne anu. Noko ɛbanwu adalɛ nyamenle le kɛ Ziyɛse, Hɛmɛse yɛɛ Aatɛmese aluma wɔ nu. Asoo ɔnle kɛ bɛfa nɔhalɛ Nyamenle ne mɔɔ le Baebolo ne Kɛlɛvolɛ la duma bɛdi gyima wɔ nu ɔ?​—Gyima ne 14:12; 19:35; 2 Timote 3:16.

Adalɛ nyamenle dɔɔnwo aluma wɔ Ngyekyeleɛ Fofolɛ ne anu. Ɔti asoo ɔnle kɛ bɛfa nɔhalɛ Nyamenle ne duma bɛdi gyima wɔ nu ɔ?

 Lancelot Shadwell nee Frederick Parker mɔɔ hilele Baebolo ne abo hɔle Nrelenza nu la ɛnee die di kɛ ɔwɔ kɛ “bɛsia” bɛfa Nyamenle duma ne bɛwula Ngyekyeleɛ Fofolɛ ne anu. Duzu ati ɔ? Ɔluakɛ mɔlebɛbo ne ɛnee Nyamenle duma ne finde nu yɛɛ bɛyele bɛvile nu a. Kɛ ɔyɛle mɔɔ bɛnwunle ɛhye ɛ?

 Ɛnee Shadwell nee Parker ze kɛ Nyamenle duma ne finde fane dɔɔnwo wɔ Ngyekyeleɛ Dɛba ne mɔɔ bɛlimoale bɛhɛlɛle ye wɔ Hibulu aneɛ nu la anu. Ɔti ɛnee bɛnnwu deɛmɔti Nyamenle duma ne a ɛnle Ngyekyeleɛ Fofolɛ ne mɔɔ bɛva bɛ sa bɛhɛlɛ mɔɔ wɔ ɛkɛ la anu a. Eza Shadwell nwunle kɛ, wɔ Giliki kɛlɛhɛlɛvolɛma mɔɔ nleanle Ngyekyeleɛ Dɛba ne azo hɛlɛle Ngyekyeleɛ Fofolɛ ne la afoa nu, mekɛ biala mɔɔ bɛlɛfa edwɛkɛkpɔkɛ “Gyihova anwumabɔvolɛ” mɔɔ finde Ngyekyeleɛ Dɛba ne anu bɛali gyima la, bɛfa Kyʹri·os, mɔɔ kile “Awulae” la bɛsie Nyamenle duma ne agyakɛ anu.​—2 Arelemgbunli 1:3, 15; Gyima ne 12:23.

Nyamenle duma ne wɔ Hibulu nu

 Kolaa na Shadwell nee Parker ayɛ bɛ Nrelenza Baebolo ne la, ɛnee menli gyɛne ɛlimoa ɛva Nyamenle duma ne ɛwula Ngyekyeleɛ Fofolɛ ne mɔɔ bɛhile ɔ bo bɛhɔ Nrelenza nu la anu, noko yeanzo. b Badwu 1863 mɔɔ Parker hilele ye Ngyekyeleɛ Fofolɛ ne abo la (A Literal Translation of the New Testament), ɛnee awie biala ɛtɛfale Nyamenle duma ne ɛtɛdile gyima dɔɔnwo wɔ Ngyekyeleɛ Fofolɛ mɔɔ wɔ ɛkɛ ne la biala anu. Lancelot Shadwell nee Frederick Parker a le nwane mɔ?

Lancelot Shadwell

 Ɛnee Lancelot Shadwell (1808-1861) le lɔya yɛɛ ye papa mɔɔ bɛfɛlɛ ye Yɛmenle Lancelot Shadwell la le England arane kpanyinli. Ɛnee ɔkɔ Angelekane Asɔne. Ɔnva nwo kɛ ɛnee ɔdie Nsa-Ko Nyamenle ngilehilelɛ ne ɔdi la, ɛnee ɔlɛ ɛbulɛ kpole ɔmaa Nyamenle duma ne na ɔhanle nwolɛ edwɛkɛ kɛ “duma GYIHOVA ne yɛ nwanwane.” Wɔ ye gyima ne anu ɔvale duma “Gyihova” ne ɔlile gyima fane 28 wɔ Mateyu nee Maake edwɛkpa ne (The Gospels of Matthew, and of Mark) anu yɛɛ ɔvale ɔlile gyima fane 465 wɔ edwɛkɛ mɔɔ boka nwolɛ la anu.

 Ɔbayɛ kɛ Shadwell zukoale Nyamenle duma ne anwo debie wɔ mekɛ mɔɔ ɔnwunle ye wɔ Ngyekyeleɛ Dɛba ne mɔɔ bɛlimoale bɛhɛlɛle ye wɔ Hibulu aneɛ nu la anu. Ɔhanle kɛ menli mɔɔ vale edwɛkɛkpɔkɛ Kyʹri·os ziele Nyamenle duma ne agyakɛ anu wɔ Ngyekyeleɛ Dɛba ne mɔɔ bɛhilele ɔ bo bɛhɔle Giliki nu la “ɛnle edwɛbohilelɛma mɔɔ bɛdi nɔhalɛ a.”

Mateyu Edwɛkpa ne mɔɔ bɛhile ɔ bo bɛhɔ Nrelenza nu la nee nwolɛ edwɛkɛ, L. Shadwell (1859), provided by the Bodleian Libraries. Licensed under CC BY-NC-SA 2.0 UK. Modified: Text highlighted

Mateyu 1:20 wɔ Shadwell ngilebɛbo ne anu

 Shadwell limoale vale duma “Gyihova” ne lile gyima wɔ Mateyu 1:20. Edwɛkɛ mɔɔ boka ngyɛnu zɔhane anwo la kenga kɛ: “[Kyʹri·os] mɔɔ wɔ ngyɛnu ɛhye nee ngyɛnu gyɛne mɔɔ wɔ Ngyekyeleɛ Fofolɛ ne anu la kile GYIHOVA, Nyamenle mumua ne duma ne: ɔhyia kpalɛ kɛ yɛsia yɛfa duma ɛhye yɛwula ɛleka mɔɔ ɔwɔ kɛ ɔfinde la. Ɔwɔ kɛ yɛyɛ ɛhye yɛfa yɛdi Nyamenle eni. Yelua ye duma GYIHOVA ne azo yela ɔ nwo ali: na ɔbayɛ kpalɛ kɛ yɛbava ye duma ne yɛali gyima wɔ mekɛ mɔɔ yɛlɛka ɔ nwo edwɛkɛ la. Wɔ E.V. [Established, Authorized, anzɛɛ King James Version] ne anu bɛanva duma GYIHOVA ne bɛanli gyima dɔɔnwo . . . Kɛ anrɛɛ ɛbanwu Nyamenle duma ne la Awulae a ɛnwu ye a.” Shadwell doale zolɛ kɛ: “Ɔnfɛta kɛ yɛkɛva amodinli Awulae” yɛkɛzie Nyamenle duma ne agyakɛ anu ɔluakɛ ɔdaye Shadwell bɔbɔ bɛfa amodinli “Awulae” bɛfɛlɛ ye wɔ ye maanle nu.

“[Nyamenle] ɛlua ye duma GYIHOVA ne azo ɛla ɔ nwo ali: na ɔbayɛ kpalɛ kɛ yɛbava ye duma ne yɛali gyima wɔ mekɛ mɔɔ yɛlɛka ɔ nwo edwɛkɛ la.”​—Lancelot Shadwell

 Shadwell pelentele Mateyu buluku ne wɔ 1859 yɛɛ ɔpelentele Mateyu nee Maake mɔɔ bɔ nu ko la wɔ 1861. Noko ye gyima ne rale awieleɛ. Ɔwule wɔ January 11, 1861 wɔ mekɛ mɔɔ ɛnee yenyia ɛvolɛ 52 la. Noko akee ye ɛvɛlɛ anyɛ mgbane.

Frederick Parker

 Frederick Parker (1804-1888) mɔɔ le gualilɛnli sukoavolɛ bie wɔ London la dele Mateyu Edwɛkpa ne mɔɔ Shadwell hilele ɔ bo la anwo edwɛkɛ na ɔbɔle ɔ bo kɛ ɔkile Ngyekyeleɛ Fofolɛ ne abo wɔ mekɛ mɔɔ ɛnee yeli kɛyɛ ɛvolɛ 20 la. Parker anyɛ kɛ Shadwell la, ɛnee ɔnlie Nsa-Ko Nyamenle ngilehilelɛ ne ɔndo nu. Ɔhɛlɛle kɛ: “[Bɛmaa Nyamenle] kulovolɛ Ralɛ ne . . . Asɔne ne amuala ɛlie mɔɔ le nɔhalɛ la ɛdo nu . . . na ɔzonle Tumivolɛ Bedevinli Gyihova kokye ne.” Eza ɔdele nganeɛ kɛ Kyʹri·os mɔɔ bɛva bɛzie ɛkɛ ne bɛmaa Awulae Nyamenle nee Awulae Gyisɛse la maa ɔyɛ se kɛ ɛbanwu ngakyile mɔɔ wɔ bɛ mu nwiɔ bɛ avinli la. Ɛhye ati mɔɔ Parker nwunle kɛ Shadwell hilele Kyʹri·os abo wɔ ngyɛnu bie mɔ anu kɛ “Gyihova” la ɔ nye liele kpalɛ.

 Kɛ ɔyɛle mɔɔ Parker dele ninyɛne ɛhye mɔ abo ɛ? Ɔzukoale Giliki yɛɛ ɔhɛlɛle nwolɛ mbuluku nee trate dɔɔnwo. Eza ɛnee ɔboka Anglo-Biblical Institute ekpunli ne mɔɔ bɛyɛ neɛnleanu wɔ bɛsanloangɛlɛlera nu amaa bahola bɛahile Baebolo ne abo kpalɛ bahɔ Nrelenza nu la anwo. Wɔ 1842, Parker bɔle ɔ bo pelentele Ngyekyeleɛ Fofolɛ ne mɔɔ ɔlimoale ɔyɛle la. c

Ngyekyeleɛ Fofolɛ ne mɔɔ Parker (Heinfetter) hilele ɔ bo la

Mɔdenle Mɔɔ Parker Bɔle Vale Nyamenle Duma Ne Ziele Ɛkɛ Ne Bieko La

 Parker vale mekɛ tendenle hɛlɛle kpuya ɛhye mɔ anwo edwɛkɛ: “Mekɛ boni a Kyʹri·os gyi ɛkɛ ne maa Awulae Gyisɛse a yɛɛ mekɛ boni a ɔgyi ɛkɛ ne ɔmaa Awulae Nyamenle a?” “Duzu ati a bɛta bɛfa Kyʹri·os bɛgyinla ɛkɛ ne bɛmaa duma na bɛnva bɛngyinla ɛkɛ ne bɛmmaa amodinli a?”

 Mɔɔ Parker nwunle kɛzi Shadwell hilele Kyʹri·os abo wɔ Mateyu nee nwolɛ edwɛkɛ ne anu la, ɔmaanle ɔliele ɔdole nu bɔkɔɔ kɛ edwɛkɛ mɔɔ boka nwolɛ la a bahile kɛ “ɔwɔ kɛ bɛkile Kyʹri·os abo Gyihova” a. Ɛhye ati ɔhilele Ngyekyeleɛ Fofolɛ ne abo bieko na ɔvale duma “Gyihova” ne ɔwulale ɛleka biala mɔɔ ɔfɛta la. Ɔti ɛnee Nyamenle duma ne finde 187 wɔ Ngyekyeleɛ Fofolɛ ne (A Literal Translation of the New Testament) mɔɔ Parker hilele ɔ bo wɔ 1863 la anu. Ɔkɛyɛ kɛ ɛhye a le Kilisiene Giliki Ngɛlɛlera d mɔɔ bɛlimoale bɛyɛle ye wɔ Nrelenza nu mɔɔ ɛnee Nyamenle duma nwuanzanwuanza ne finde nuhua amuala a.

Ngyekyeleɛ Fofolɛ ne mɔɔ Parker hilele ɔ bo wɔ 1864 la edwɛkɛtile mukelɛ ne

 Wɔ 1864, Parker yele ye Baebolo ne yɛɛ King James Baebolo ne (A Collation of an English Version of the New Testament . . . With the Authorized English Version) mɔɔ bɛyɛ ye buluku ko la. Deɛmɔti ɔyɛle zɔ la a le kɛ, ɛnee ɔkulo kɛ bɛnwu ɛleka mɔɔ ye edwɛkɛ ne le ngakyile fi King James Baebolo ne anwo la nee deɛmɔti ɔle ngakyile la. e

 Parker hwenle adwenle hɔle ngyɛnu bie mɔ mɔɔ wɔ King James Baebolo ne anu la azo ɔvale ɔhilele deɛmɔti ɔhyia kɛ bɛsia bɛfa Nyamenle duma ne bɛwula ɛleka mɔɔ ɔfinde la. Ngyɛnu ɛhye bie a le Wulomuma 10:13 mɔɔ ɔka kɛ: “Ɔluakɛ awie biala mɔɔ kɛbɔ Awulae duma la, bɛbalie ye ngoane” la. Parker bizale kɛ: “Asoo awie banwu kɛ Gyihova a ngyɛnu ɛhye ɛlɛka ɔ nwo edwɛkɛ a na tɛ Ralɛ Ne, Gyisɛse Kelaese mɔɔ le yɛ Awulae la ɔ?”

Wulomuma 10:13King James Version ne anu (anwuma) yɛɛ Parker 1864 ngilebɛbo ne

 Parker zɛkyele ezukoa dɔɔnwo kpalɛ wɔ zɔhane mekɛ ne vale pelentele trate, ngɛlata nee ninyɛne ngakyile mɔɔ ɔhɛlɛle la na ɔbɔle nwolɛ nolo. Wɔ ɛvolɛ ko pɛ anu, ɔzɛkyele ɛzukoa mɔɔ ɛnɛ ye dodo babo dɔla 132,000 la. Eza ɔvale ye gyima ne bie ɔmaanle menli mɔɔ ɔze bɛ yɛɛ ɛsɔfoma mɔɔ bɛlie duma la kɛ bɛnleɛnlea nu na bɛhile bɛ adwenle wɔ nwolɛ.

 Bɛangola bɛapelente mbuluku ngakyile mɔɔ Parker hɛlɛle yɛɛ Ngyekyeleɛ Fofolɛ ne mɔɔ ɔbɔle mɔdenle ɔhilele ɔ bo la dɔɔnwo yɛɛ mbɔlɔba bie mɔ noko golole ɔ nwo. Ɔlua zo bɛammaa menli dɔɔnwo anva bɛ adwenle anzie mɔdenle mɔɔ ɔ nee Shadwell yɛɛ awie mɔ gyɛne bɔle na bɛvale Nyamenle duma ne bɛwulale ɔ bo zo ne wɔ Nrelenza Ngyekyeleɛ Fofolɛ ne anu la azo.

 Bie a ɛ nye balie nwo kɛ ɛbanlea mitini bulu vidio ɛhye: Warwick Museum Tours: “The Bible and the Divine Name.”

aYekile 19:1, 3, 4, 6 ɛbanwu “Gyaa,” mɔɔ le “Gyihova” duma ne mɔɔ bɛpɛ ye sinli la wɔ edwɛkɛ “Hallelujah,” mɔɔ kile “Bɛye Gyaa ayɛlɛ!” la anu.

b Shadwell angile Ngyekyeleɛ Fofolɛ ne amuala abo. Edwɛbohilelɛma gyɛne a le Philip Doddridge, Edward Harwood, William Newcome, Edgar Taylor nee Gilbert Wakefield.

c Amaa Parker anva ye nwonane afoa nu gyima mɔɔ ɔyɛ la yeanfonla Baebolo nwo neɛnleanu mɔɔ ɔyɛ la, ɔmaanle bɛvale duma Herman Heinfetter bɛvɛlɛle ye wɔ mekɛ mɔɔ ɔlɛyɛ ye Baebolo nwo gyima ne la. Duma ɛhye finde fane dɔɔnwo wɔ Ngɛlɛlera Nwuanzanwuanza Ewiade Fofolɛ Ngilebɛbo ne mokanwo ne anu.

d Wɔ 1864, Parker yele Ngyekyeleɛ Fofolɛ ne (An English Version of the New Testament) mɔɔ Nyamenle duma ne finde nu fane 186 la.

e Kolaa na Parker ahile Baebolo ne abo la, ɛnee Ngyekyeleɛ Fofolɛ ne mɔɔ wɔ Hibulu nu la dɔɔnwo wɔ ɛkɛ ne mɔɔ Nyamenle duma ne wɔ nu a. Yɛɛ wɔ 1795, Johann Jakob Stolz pelentele German Baebolo mɔɔ Nyamenle duma ne finde nu fane kɛyɛ 90 wɔ Mateyu kɔdwu Dwuudu la.