ข้ามไปยังเนื้อหา

ข้ามไปยังสารบัญ

หนังสือที่คุณเชื่อถือได้ ตอน 1

อียิปต์​ใน​ประวัติศาสตร์​คัมภีร์​ไบเบิล

หนังสือที่คุณเชื่อถือได้ ตอน 1

คัมภีร์​ไบเบิล​ใช้​เวลา​เขียน​นาน​ถึง 1,600 ปี. ประวัติศาสตร์​และ​คำ​พยากรณ์​ใน​พระ​คัมภีร์​เป็น​เรื่อง​เกี่ยว​กับ​มหาอำนาจ​โลก​ทั้ง​เจ็ด คือ อียิปต์, อัสซีเรีย, บาบิโลน, มิโด-เปอร์เซีย, กรีซ, โรม, และ​แองโกล-อเมริกา. จะ​มี​การ​พิจารณา​มหาอำนาจ​เหล่า​นี้​ที​ละ​ชาติ​ใน​ชุด​บทความ​เจ็ด​ตอน. ด้วย​จุด​มุ่ง​หมาย​อะไร? เพื่อ​แสดง​ให้​เห็น​ว่า​คัมภีร์​ไบเบิล​เป็น​หนังสือ​ที่​เชื่อถือ​ได้​และมี​ขึ้นโดย​การ​ดล​ใจ​จาก​พระเจ้า และ​ข่าวสาร​ใน​พระ​คัมภีร์​ได้​ให้​ความ​หวัง​ที่​ว่า​ความ​ทุกข์​ซึ่ง​เกิด​จาก​การ​ปกครอง​อย่าง​ผิด​พลาด​ของ​มนุษย์​จะ​สิ้น​สุด.

อียิปต์ มหาอำนาจ​แรก​ของ​โลก​ใน​ประวัติศาสตร์​คัมภีร์​ไบเบิล มี​ชื่อเสียง​โด่งดัง​เพราะ​พีระมิด​และ​แม่น้ำ​ไนล์. ภาย​ใต้​ร่ม​เงา​แห่ง​อียิปต์​นี้​เอง ชาติ​อิสราเอล​ได้​ถือ​กำเนิด​ขึ้น. ดินแดน​แห่ง​นี้​เป็น​แผ่นดิน​เกิด​ของ​โมเซ​ผู้​เขียน​หนังสือ​ห้า​เล่ม​แรก​ใน​คัมภีร์​ไบเบิล และ​ท่าน​ยัง​ได้​รับ​การ​ศึกษา​ใน​อียิปต์​อีก​ด้วย. ประวัติศาสตร์​นอก​คัมภีร์​ไบเบิล​และ​โบราณคดี​สนับสนุน​ข้อ​เขียน​ของ​โมเซ​เกี่ยว​กับ​ดินแดน​โบราณ​นี้​ไหม? ขอ​พิจารณา​บาง​ตัว​อย่าง.

ประวัติศาสตร์​ที่​เชื่อถือ​ได้

บรรดาศักดิ์​และ​ชื่อ​เรียก.

บ่อย​ครั้ง​เรา​จะ​รู้​ได้​ว่า​บันทึก​ทาง​ประวัติศาสตร์​นั้น​ถูก​ต้อง​หรือ​ไม่​ก็​โดย​ดู​จาก​ราย​ละเอียด​ต่าง ๆ เช่น ธรรมเนียม, มารยาท, ชื่อ​และ​บรรดาศักดิ์​ของ​ข้าราชการ​เป็น​ต้น. หนังสือ​สอง​เล่ม​แรก​ใน​คัมภีร์​ไบเบิล ซึ่ง​ก็​คือ​เยเนซิศ​และ​เอ็กโซโด​ได้​ให้​ราย​ละเอียด​ที่​ถูก​ต้อง​แม่นยำ​ไหม? เจ. การ์โรว์ ดังแคน ได้​เขียน​หนังสือ​ชื่อ​ความ​กระจ่าง​ครั้ง​ใหม่​เกี่ยว​กับ​ราก​เหง้า​ของ​ชาติ​ฮีบรู (ภาษา​อังกฤษ) โดย​พูด​ถึง​เรื่อง​ราว​โยเซฟ​บุตร​ชาย​ยาโคบ​ปฐม​บรรพบุรุษ​ใน​เยเนซิศ ทั้ง​ยัง​พูด​ถึง​หนังสือ​เอ็กโซโด​ว่า “[ผู้​เขียน​คัมภีร์​ไบเบิล] รู้​จัก​อียิปต์​เป็น​อย่าง​ดี​ใน​ด้าน​ภาษา, ธรรมเนียม, ความ​เชื่อ, ชีวิต​ใน​ราชสำนัก, รวม​ทั้ง​มารยาท​และ​ข้าราชสำนัก.” เขา​เสริม​อีก​ว่า “[ผู้​เขียน] ใช้​บรรดาศักดิ์​ที่​ถูก​ต้อง​ตาม​ที่​ใช้​กัน​ใน​ช่วง​เวลา​นั้น ๆ. . . . ที่​จริง ข้อ​พิสูจน์​ที่​น่า​เชื่อถือ​ที่​สุด​ว่า​ผู้​เขียน​พระ​คัมภีร์​พันธสัญญา​เดิม​มี​ความ​รู้​อย่าง​ดี​เกี่ยว​กับ​อียิปต์ และ​ข้อ​พิสูจน์​ความ​น่า​เชื่อถือ​ของ​ผู้​เขียน​ก็​คือ​การ​ใช้​คำ​ฟาโรห์​ใน​ยุค​สมัย​ต่าง ๆ.” ดังแคน​ยัง​พูด​ด้วย​ว่า “เมื่อ [ผู้​เขียน] เล่า​ถึง​ตอน​ที่​บุคคล​หนึ่ง​เข้า​เฝ้า​ฟาโรห์ เขา​กล่าว​ว่า​คน​นั้น​ทำ​ตาม​ธรรมเนียม​ที่​ถูก​ต้อง​ใน​ราชสำนัก​และ​ใช้​สำนวน​การ​พูด​ที่​ถูก​ต้อง.”

อิฐ​ตาก​แห้ง​ที่​ผสม​ฟาง​ยัง​คง​ใช้​กัน​อยู่​ใน​อียิปต์​สมัย​นี้

การ​ทำ​อิฐ.

ระหว่าง​การ​เป็น​ทาส​ใน​อียิปต์ ชาว​อิสราเอล​ทำ​อิฐ​จาก​ดิน​เหนียว​ผสม​ฟาง ซึ่ง​ใช้​เป็น​ตัว​ผสาน. (เอ็กโซโด 1:14; 5:6-18) * หลาย​ปี​ที่​แล้ว หนังสือ​วัสดุ​และ​อุตสาหกรรม​ใน​อียิปต์​โบราณ (ภาษา​อังกฤษ) บอก​ว่า “มี​ไม่​กี่​แห่ง​ซึ่ง​มี [การ​ทำ​อิฐ] มาก​กว่า​อียิปต์ และ​อิฐ​ตาก​แห้ง​ยัง​คง​เป็น​วัสดุ​ก่อ​สร้าง​ที่​โดด​เด่น​ของ​ประเทศ​เหมือน​ยุค​ที่​ผ่าน​มา.” หนังสือ​นี้​ยัง​กล่าว​ถึง “ธรรมเนียม​ปฏิบัติ​ของ​ชาว​อียิปต์​ที่​ผสม​ฟาง​ลง​ไป​ใน​การ​ทำ​อิฐ” ซึ่ง​เป็น​การ​สนับสนุน​ราย​ละเอียด​ดัง​กล่าว​ตาม​บันทึก​ใน​คัมภีร์​ไบเบิล.

ส่วน​หนึ่ง​ของ​ชุด​โกน​หนวด​ของ​ชาว​อียิปต์ ประกอบ​ด้วย​ใบ​มีด​และ​กระจก

การ​โกน​หนวด​เครา.

ชาย​ชาว​ฮีบรู​สมัย​โบราณ​ไว้​เครา. กระนั้น คัมภีร์​ไบเบิล​บอก​ว่า​โยเซฟ​โกน​หนวด​เครา​ก่อน​จะ​เข้า​เฝ้า​ฟาโรห์. (เยเนซิศ 41:14) ทำไม​ท่าน​จึง​โกน​หนวด​เครา? ก็​เพื่อ​ทำ​ตาม​ธรรมเนียม​ประเพณี​ของ​ชาว​อียิปต์ ซึ่ง​ถือ​ว่า​หนวด​เครา​บน​ใบ​หน้า​บ่ง​บอก​ถึง​ความ​ไม่​สะอาด. หนังสือ​ชีวิต​ประจำ​วัน​ใน​อียิปต์​โบราณ (ภาษา​อังกฤษ) กล่าว​ว่า “[ชาว​อียิปต์] ภูมิ​ใจ​ที่​ได้​โกน​หนวด​เครา​จน​เกลี้ยง​เกลา.” ที่​จริง ใน​สุสาน มี​การ​พบ​ชุด​เครื่อง​สำอาง​ที่​ประกอบ​ด้วย​ใบ​มีด​โกน, แหนบ, และ​กระจก พร้อม​ทั้ง​ภาชนะ​บรรจุ. เห็น​ได้​ชัด​ว่า โมเซ​เป็น​ผู้​บันทึก​เหตุ​การณ์​ที่​ละเอียด​รอบคอบ. ผู้​เขียน​คัมภีร์​ไบเบิล​คน​อื่น ๆ ที่​บันทึก​เหตุ​การณ์​เกี่ยว​กับ​อียิปต์​โบราณ​ก็​ละเอียด​รอบคอบ​เช่น​เดียว​กัน​ด้วย.

การ​ทำ​ธุรกิจ.

ยิระมะยาห์​ซึ่ง​เขียน​หนังสือ​พงศาวดาร​กษัตริย์​ทั้ง​สอง​เล่ม ให้​ราย​ละเอียด​อย่าง​เจาะจง​เกี่ยว​กับ​การ​ค้า​ขาย​ม้า​และ​รถ​ม้า​ของ​กษัตริย์​โซโลมอน​กับ​ชาว​อียิปต์​และ​ชาว​เฮท. คัมภีร์​ไบเบิล​บอก​ว่า รถ​ม้า​คัน​หนึ่ง​มี​ราคา “หก​ร้อย​เชเขล​เงิน ม้า​ตัว​หนึ่ง​หนึ่ง​ร้อย​ห้า​สิบ” หรือ​หนึ่ง​ใน​สี่​ของ​ราคา​รถ​ม้า​หนึ่ง​คัน.—1 กษัตริย์ 10:29, ฉบับ​แปล​ใหม่

ตาม​คำ​กล่าว​ของ​หนังสือ​โบราณคดี​และ​ศาสนา​ของ​อิสราเอล (ภาษา​อังกฤษ) เฮโรโดทุส นัก​ประวัติศาสตร์​ชาว​กรีก และ​การ​ค้น​พบ​ทาง​โบราณคดี​ล้วน​ยืน​ยัน​ว่า​มี​การ​ค้า​ขาย​ม้า​และ​รถ​ม้า​อย่าง​คึกคัก​ใน​รัชกาล​ของ​โซโลมอน. ที่​จริง หนังสือ​นั้น​กล่าว​ว่า “มี​การ​ยึด​ถือ​เป็น​มาตรฐาน​ว่า ม้า . . . สี่​ตัว​มี​ราคา​เท่า​กับ​รถ​ม้า​อียิปต์​หนึ่ง​คัน” ซึ่ง​สนับสนุน​ตัว​เลข​ที่​คัมภีร์​ไบเบิล​บอก​ไว้.

สงคราม.

ยิระมะยาห์​และ​เอษรา​ยัง​กล่าว​ถึง​การ​รุกราน​แผ่นดิน​ยูดาห์​โดย​ฟาโรห์​ชิ​ชัค​ด้วย ซึ่ง​กล่าว​เจาะจง​ว่า​ได้​เกิด​ขึ้น “ใน​ปี​ที่​ห้า​แห่ง​กษัตริย์​ระฮับอาม” แห่ง​ยูดาห์ หรือ​ปี 993 ก่อน​สากล​ศักราช. (1 กษัตริย์ 14:25-28; 2 โครนิกา 12:1-12) เป็น​เวลา​หลาย​ปี การ​รุกราน​ครั้ง​นี้​มี​บันทึก​อยู่​ที่​เดียว​คือ​ใน​คัมภีร์​ไบเบิล. แล้ว​ก็​มี​การ​ค้น​พบ​ภาพ​นูน​บน​กำแพง​วิหาร​ที่​เมือง​คาร์นัก ประเทศ​อียิปต์ (เมือง​ทีบส์​โบราณ).

ใน​ภาพ​นูน​นั้น ชิ​ชัค​ยืน​อยู่​ตรง​หน้า​เทพเจ้า​อาโมน แขน​ของ​ชิ​ชัค​ยก​ขึ้น​ใน​ท่า​เฆี่ยน​เชลย. ยัง​มี​การ​บันทึก​ชื่อ​เมือง​ต่าง ๆ ของ​ชาว​อิสราเอล​ที่​ถูก​พิชิต​ไว้​ด้วย หลาย​ชื่อ​ตรง​กับ​สถาน​ที่​ที่​มี​การ​กล่าว​ถึง​ใน​คัมภีร์​ไบเบิล. นอก​จาก​นั้น เอกสาร​นั้น​กล่าว​ถึง “ทุ่ง​แห่ง​อับราม” ซึ่ง​ถือ​เป็น​บันทึก​ของ​ชาว​อียิปต์​ที่​เก่า​แก่​ที่​สุด​ที่​อ้าง​ถึง​อับราฮาม ปฐม​บรรพบุรุษ​แห่ง​คัมภีร์​ไบเบิล.—เยเนซิศ 25:7-10

เห็น​ได้​ชัด​ว่า ผู้​เขียน​คัมภีร์​ไบเบิล​ไม่​ได้​แต่ง​เรื่อง​ขึ้น​มา. เนื่อง​จาก​เขา​สำนึก​ว่า​เขา​ต้อง​ให้​การ​ต่อ​พระเจ้า พวก​เขา​จึง​เขียน​ความ​จริง แม้​ว่า​การ​ทำ​เช่น​นั้น​เป็น​เรื่อง​น่า​ละอาย—เช่น กรณี​ที่​ชิ​ชัค​ได้​ชัย​ชนะ​เหนือ​ยูดาห์. การ​เขียน​อย่าง​ตรง​ไป​ตรง​มา​เช่น​นั้น​ต่าง​กัน​มาก​กับ​พวก​อาลักษณ์​ชาว​อียิปต์​ที่​เขียน​เกิน​จริง, บิดเบือน​เรื่อง​ราว, และ​ไม่​ยอม​บันทึก​สิ่ง​ใด​ที่​อาจ​ก่อ​ความ​เสื่อม​เสีย​แก่​ผู้​ปกครอง​หรือ​ประชาชน​ของ​ตน.

คำ​พยากรณ์​ที่​เชื่อถือ​ได้

มี​แต่​พระ​ยะโฮวา​พระเจ้า​เท่า​นั้น ซึ่ง​เป็น​ผู้​ประพันธ์​คัมภีร์​ไบเบิล จะ​สามารถ​ทำนาย​อนาคต​ได้​อย่าง​ไม่​วัน​ผิด​พลาด. ตัว​อย่าง​เช่น ขอ​สังเกต​สิ่ง​ที่​พระองค์​ดล​ใจ​ยิระมะยาห์​ให้​พยากรณ์​เกี่ยว​กับ​เมือง​สอง​เมือง​ใน​อียิปต์—เมมฟิส​และ​ทีบส์. เมมฟิส​หรือ​โนฟ​เคย​เป็น​ศูนย์กลาง​การ​ค้า, การ​เมือง, และ​ศาสนา. แต่​พระเจ้า​กล่าว​ว่า “โนฟ​จะ​กลาย​เป็น​ที่​ที่​ทำ​ให้​ผู้​มองเห็น​ตกตะลึง​และ​จะ​ถูก​เผา​จน​ไม่​มี​ใคร​อยู่​เลย.” (ยิระมะยา 46:19, ล.ม.) และ​เรื่อง​นี้​ก็​เกิด​ขึ้น​จริง. หนังสือ​ตาม​รอย​โมเซ​ผู้​ให้​บัญญัติ (ภาษา​อังกฤษ) กล่าว​ว่า ชาว​อาหรับ​ผู้​พิชิต​ได้​ขโมย “ซาก​ปรัก​หัก​พัง​ขนาด​ใหญ่​ของ​เมือง​เมมฟิส” และ​ใช้​ซาก​เมือง​นั้น​เป็น​แหล่ง​หิน. หนังสือ​นี้​เสริม​ว่า​ทุก​วัน​นี้ “ภาย​ใน​เขต​เมือง​โบราณ ไม่​มี​แม้​แต่​หิน​ก้อน​เดียว​โผล่​พ้น​พื้น​ดิน​ดำ​ขึ้น​มา.”

รูป​ปั้น​ใหญ่​มหึมา​นี้​ล้ม​อยู่​บน​พื้น​ใกล้​เมือง​เมมฟิส รูป​นี้​เคย​ตั้ง​สูง​ประมาณ 12 เมตร

เมือง​ทีบส์ ซึ่ง​เมื่อ​ก่อน​เรียก​ว่า​เมือง​โน-อาโมน หรือ​โน​เฉย ๆ ก็​ประสบ​เหตุ​การณ์​คล้าย ๆ กัน พร้อม​กับ​เหล่า​เทพเจ้า​ที่​ไร้​ความ​สามารถ​ประจำ​เมือง​นี้. เกี่ยว​กับ​เมือง​หลวง​ใน​อดีต​ของ​อียิปต์​และ​ศูนย์กลาง​การ​นมัสการ​เทพ​อาโมน​แห่ง​นี้ พระ​ยะโฮวา​ตรัส​ว่า “เรา​จะ​ลง​โทษ​อาโมน . . . และ​ลง​โทษ​ฟาโรห์ อียิปต์ พระ​ทั้ง​หลาย​ของ​อียิปต์ . . . เรา​จะ​ให้​พวก​เขา​ตก​อยู่ . . . ใน​มือ​เนบูคัดเรซซาร์​กษัตริย์​บาบิโลน.” (ยิระมะยา 46:25, 26, ล.ม.) ดัง​ที่​พยากรณ์​ไว้ กษัตริย์​บาบิโลน​ได้​พิชิต​อียิปต์​และ​เมือง​เอก​ของ​ประเทศ​คือ​โน-อาโมน. จาก​นั้น หลัง​จาก​แคมบีซิส​ที่ 2 กษัตริย์​ชาว​เปอร์เซีย โจมตี​เมือง​นี้​อีก​ครั้ง​หนึ่ง​ใน​ปี 525 ก่อน ส.ศ. เมือง​นี้​ก็​เสื่อม​ลง​เรื่อย ๆ จน​ใน​ที่​สุด​ก็​ถูก​ทำลาย​อย่าง​สิ้นเชิง​โดย​ชาว​โรมัน. ใช่​แล้ว คำ​พยากรณ์​ที่​ถูก​ต้อง​แม่นยำ​ทำ​ให้​คัมภีร์​ไบเบิล​โดด​เด่น​กว่า​หนังสือ​อื่น และ​ช่วย​ให้​เรา​มั่น​ใจ​สิ่ง​ที่​คัมภีร์​ไบเบิล​พยากรณ์​เกี่ยว​กับ​อนาคต.

ความ​หวัง​ที่​คุณ​เชื่อถือ​ได้

คำ​พยากรณ์​แรก​ใน​คัมภีร์​ไบเบิล​เขียน​โดย​โมเซ​ใน​ช่วง​ที่​อียิปต์​เป็น​มหาอำนาจ​โลก. * คำ​พยากรณ์​นี้​บันทึก​ไว้​ที่​เยเนซิศ 3:15 และ​บอก​ว่า​พระเจ้า​จะ​ให้​มี “ผู้​สืบ​เชื้อ​สาย” ซึ่ง​จะ​บดขยี้​ซาตาน​และ “ผู้​สืบ​เชื้อ​สาย” ของ​มัน ซึ่ง​ก็​คือ​คน​ที่​รับ​เอา​แนว​ทาง​ชั่ว​ของ​ซาตาน. (โยฮัน 8:44; 1 โยฮัน 3:8) “ผู้​สืบ​เชื้อ​สาย” อันดับ​แรก​ของ​พระเจ้า​ได้​แก่​พระ​เยซู​คริสต์ พระ​มาซีฮา.—ลูกา 2:9-14

การ​ครอง​ราชย์​ของ​พระ​คริสต์​จะ​ครอบ​คลุม​ทั่ว​โลก และ​พระองค์​จะ​ขจัด​ความ​ชั่ว​ทั้ง​สิ้น​และ​รัฐบาล​มนุษย์​ที่​กดขี่. มนุษย์​จะ​ไม่​ใช้ “อำนาจ​เหนือ​มนุษย์​อย่าง​ที่​ก่อ​ผล​เสียหาย​แก่​เขา” อีก​ต่อ​ไป. (ท่าน​ผู้​ประกาศ 8:9, ล.ม.) ยิ่ง​กว่า​นั้น เช่น​เดียว​กัน​กับ​ยะโฮซูอะ​ใน​สมัย​โบราณ ผู้​ซึ่ง​นำ​ชาติ​อิสราเอล​เข้า​สู่​แผ่นดิน​ที่​ทรง​สัญญา​ไว้ พระ​เยซู​ก็​จะ​นำ “ชน​ฝูง​ใหญ่” แห่ง​มนุษย์​ที่​เกรง​กลัว​พระเจ้า​เข้า​สู่ “แผ่นดิน​ที่​ทรง​สัญญา​ไว้” ที่​ยิ่ง​ใหญ่​กว่า ซึ่ง​ก็​คือ​แผ่นดิน​โลก​ที่​จะ​เปลี่ยน​เป็น​อุทยาน.—วิวรณ์ 7:9, 10, 14, 17; ลูกา 23:43

ความ​หวัง​ที่​ล้ำ​ค่า​นี้​ทำ​ให้​เรา​ระลึก​ถึง​คำ​พยากรณ์​อีก​ตอน​หนึ่ง​ซึ่ง​บันทึก​ไว้​ใน​สมัย​อียิปต์​โบราณ. คำ​พยากรณ์​นี้​อยู่​ที่​โยบ 33:24, 25 ซึ่ง​กล่าว​ว่า​พระเจ้า​จะ​ช่วย​มนุษย์​ให้​รอด​จาก “หลุม” หรือ​หลุม​ฝัง​ศพ ด้วย​การ​ปลุก​พวก​เขา​ให้​เป็น​ขึ้น​จาก​ตาย. นอก​จาก​คน​ที่​รอด​ผ่าน​การ​ทำลาย​ล้าง​คน​ชั่ว​ซึ่ง​กำลัง​จะ​เกิด​ขึ้น อีก​หลาย​ล้าน​คน​ที่​เสีย​ชีวิต​ไป​แล้ว​จะ​ถูก​ปลุก​ให้​เป็น​ขึ้น​จาก​ตาย​และ​มี​ความ​หวัง​จะ​อยู่​ตลอด​ไป​ใน​อุทยานบน​แผ่นดิน​โลก. (กิจการ 24:15) วิวรณ์ 21:3, 4 กล่าว​ว่า “พลับพลา​ของ​พระเจ้า​อยู่​กับ​มนุษย์. . . . พระองค์​จะ​ทรง​เช็ด​น้ำตา​ทุก​หยด​จาก​ตา​พวก​เขา ความ​ตาย​จะ​ไม่​มี​อีก​เลย ความ​โศก​เศร้า​หรือ​เสียง​ร้องไห้​เสียใจ​หรือ​ความ​เจ็บ​ปวด​จะ​ไม่​มี​อีกเลย.”

ประวัติศาสตร์​และ​คำ​พยากรณ์​ที่​เชื่อถือ​ได้—จะ​มี​การ​พิจารณา​อรรถบท​นี้​ต่อ​ใน​บทความ​ถัด​ไป ซึ่ง​รวม​จุด​อยู่​ที่​อัสซีเรีย​โบราณ ที่​เป็น​มหาอำนาจ​โลก​ต่อ​จาก​อียิปต์.

^ วรรค 7 ถ้า​คุณ​ไม่​มี​คัมภีร์​ไบเบิล​แต่​ใช้​อินเทอร์เน็ต​ได้ คุณ​อาจ​อ่าน​พระ​คัมภีร์​ได้​ที่ www.watchtower.org. ที่​นั่น​คุณ​จะ​เห็น​กรอบ “อ่าน​คัมภีร์​ไบเบิล​ออนไลน์”

^ วรรค 18 คำ​พยากรณ์​ซึ่ง​บันทึก​ที่​เยเนซิศ 3:15 พระเจ้า​เป็น​ผู้​ตรัส​ใน​สวน​เอเดน และ​ต่อ​มา​โมเซ​เป็น​ผู้​บันทึก​ไว้.