Pagkabuhi nga May Problema sa Emosyon

ANG mga problema sa emosyon makahalangawa nga lapnag na gid. Halimbawa, ginabanabana nga kapin sa 330 milyones ka tawo sa bug-os nga kalibutan ang nagabalatian sing malubha nga depresyon, isa ka kahimtangan sang sobra nga kasubo kag pagkadula sing gana sa matag-adlaw nga mga hilikuton. Ginabulubanta nga 20 ka tuig sugod karon ang depresyon mangin ikaduha sa balatian sa tagipusuon subong pinakalapnag nga balatian. Indi katingalahan nga ginasiling sang iban nga sa mga balatian sa hunahuna, ini nga sahi sang balatian kinaandan lang subong sang sip-on.

Sining karon lang nga tinuig, ginhatagan sing daku nga igtalupangod sang publiko ang bipolar disorder. Ang mga sintoma sini nga balatian nagalakip sang grabe nga pagbulubag-o sang emosyon halin sa kapung-aw ukon depresyon pakadto sa mania (sobra nga kakunyag ukon pagkamasinadyahon). “Sa tion sang kapung-aw,” siling sang bag-o nga libro nga ginbalhag sang American Medical Association, “mahimo nga nagahunahuna ka nga maghikog. Sa tion naman sang mania, mahimo nga madula ang imo maayo nga pagdesisyon kag mahimo nga indi mo makita ang halit sang imo mga buhat.”

Ang bipolar disorder mahimo nga nagaapektar sa 2 porsiento sang populasyon sa Estados Unidos, buot silingon may yara minilyon nga nagabalatian sini sa sina lamang nga pungsod. Apang, ang kadamuon lamang indi makalaragway sa tormento nga maeksperiensiahan bangod sang problema sa emosyon.

Depresyon—Sobra Gid nga Kasubo

Nahibaluan sang kalabanan sa aton kon daw ano ang pagbatyag sing kasubo. Sa ulihi—ayhan sa pila lamang ka oras ukon adlaw—ang kasubo nagakadula. Apang ang klinikal depresyon mas malubha. Sa anong paagi? “Kita nga wala sing depresyon nakahibalo nga ang pagbag-o sang aton emosyon madula sa ulihi,” paathag ni Dr. Mitch Golant, “apang ang may depresyon nga indibiduwal ginaabot-abot nga masinadyahon kag masinulub-on, masunson nga nagabag-o ang iya nabatyagan kag indi niya ini makontrol. Indi niya mahibaluan kon paano ukon kon san-o ini madula, ukon kon bala madula pa ini.”

Ang klinikal depresyon madamo sing porma. Halimbawa, ang pila ka tawo may ginatawag nga seasonal affective disorder (SAD), nga nagalukmat sa isa ka partikular nga tion sang tuig—masami sa tigtulugnaw. “Ang mga tawo nga may SAD nagasiling nga ang ila depresyon nagagrabe kon nagapuyo sila sa aminhan kag kon magal-umon ang panahon,” siling sang libro nga ginbalhag sang People’s Medical Society. “Bisan pa ang SAD panguna nga ginaangot sa madulom nga tigtulugnaw, sa pila ka kaso ginaangot ini sa madulom nga ulubrahan, wala sa panahon nga magal-umon kag nagaburon nga panan-aw.”

Ano ang ginatunaan sang klinikal depresyon? Wala sing maathag nga sabat. Bisan pa sa pila ka kaso mahimo nga ginapanubli ini, sa kalabanan nga  kaso ang mga inagihan sa kabuhi daw isa ka daku nga kabangdanan. Natalupangdan man nga doble nga kadamuon sang mga babayi sangsa lalaki ang nasayasat nga may subong sini nga balatian. * Apang indi buot silingon nga indi apektado ang mga lalaki. Ginbulubanta nga 5 tubtob 12 porsiento sang mga lalaki ang magabalatian sing klinikal depresyon sa pila ka tion sa ila kabuhi.

Kon ang isa nagabalatian sing amo sini nga sahi sang depresyon, apektado gid ang halos tanan nga aspekto sang iya kabuhi. “Nagatudok [ini] sa imo pagkatawo,” siling sang nagabalatian sini nga si Sheila, “amat-amat nga nagadula sang imo kompiansa, pagtahod sa kaugalingon, sang imo ikasarang sa paghunahuna sing maathag kag paghimo sing mga desisyon, kag nian kon magtudok na gid ini, daw ginapisga ka sini sing todo agod tan-awon kon bala maagwanta mo ini.”

 May mga tion nga matigayon sang nagabalatian ang daku nga kaumpawan paagi sa pagpautwas sang iya nabatyagan sa isa ka mahinuklugon nga manugpamati. (Job 10:1) Apang, dapat batunon nga kon ang gintunaan amo ang di-balanse nga biokemikal sang lawas, ang depresyon indi basta lang madula sang positibo nga panimuot. Sa pagkamatuod, sa sini nga kahimtangan, ang kapung-aw sa sini nga balatian indi makontrol sang nagabalatian. Isa pa, ang nagabalatian mahimo nga nagapalibog sa kahimtangan subong sang pagpalibog sang mga katapo sang pamilya kag mga abyan.

Binagbinaga si Paula, * isa ka Cristiano nga nagbatas sang nagapaluya nga pag-atake sang sobra nga kasubo antes masayasat ang iya depresyon. “Kon kaisa pagkatapos sang Cristianong mga miting,” siling niya, “nagadalagan ako pakadto sa akon awto kag maghibi, nga wala sing rason. Basta nasubuan lang gid ako kag nalisdan. Bisan pa may madamo ako nga abyan nga nagaulikid sa akon, wala ko ini makita.”

Kaangay man sini ang natabo kay Ellen, nga bangod sang depresyon dapat sia ipaospital. “May duha ako ka anak nga lalaki, duha ka matahom nga umagad nga babayi, kag bana—ang tanan nahibaluan ko nga palangga gid ako,” siling niya. Sing makatarunganon, dapat kuntani batyagon ni Ellen nga ang kabuhi makalilipay kag hamili sia sa iya pamilya. Apang sa pagpakigbato sa depresyon, ang negatibo nga mga panghunahuna—bisan pa kon daw ano ka di-makatarunganon—mahimo maghugakom sa nagabalatian.

Indi man dapat pasapayanan ang daku nga epekto sang depresyon sang isa sa iban pa nga katapo sang pamilya. “Kon ang isa sa imo hinigugma ginapung-awan,” sulat ni Dr. Golant, “nagakabuhi ka nga pirme wala sing kapat-uran, nga wala gid makahibalo kon bala maumpawan pa ang imo hinigugma gikan sa depresyon ukon atakehon naman sing lain nga problema sa emosyon. Mabatyagan mo ang daku nga kadulaan—kasubo kag kaakig pa gani—bangod ang kabuhi indi na suno sa kinaandan, ayhan sing permanente.”

Masami nga mamutikan sang mga kabataan ang depresyon sang isa ka ginikanan. “Ang bata sang isa ka napung-awan nga iloy mangin sensitibo gid sa emosyonal nga mga kahimtangan sang iya iloy, kag maid-id nga ginaobserbahan ang tagsa ka magamay nga kinatuhayan kag pagbag-o,” sulat ni Dr. Golant. Si Dr. Carol Watkins nagsiling nga ang kabataan sang ginapung-awan nga ginikanan “mahimo gid nga may problema sa panimuot, kabudlayan sa pagtuon, kag problema sa mga katubotubo. Mahimo gid nga mapung-awan man sila.”

Bipolar Disorder—Pirme Nagabag-o

Ang klinikal depresyon mabudlay gid nga problema. Apang kon ang mania ukon sobra nga kakunyag nagakatabo man, ginatawag ini nga bipolar disorder. * “Ang lamang wala nagabag-o nga butang tuhoy sa bipolar disorder amo nga pirme ini nagabag-o,” siling sang nagabalatian sini nga si Lucia. Sa tion sang mania, siling sang The Harvard Mental Health Letter, ang mga nagabalatian sang bipolar, “mahimo nga mangin hilabtero gid kag dominante, kag ang ila nagaaliwasa nga kakunyag mahimo nga gulpi lang mangin buringot ukon kaakig.”

Ginahinumdom ni Lenore ang iya nabatyagan sa tion sang mania. “Nagapalanglapaw ang akon kapagsik,” siling niya. “Madamo ang nagtawag sa akon nga superwoman. Ang mga tawo nagasiling, ‘Kuntani kaangay ako sa imo.’ Pirme ko nabatyagan nga makusog gid ako, subong bala nga daw mahimo ko ang tanan nga butang. Nag-ehersisyo ako sing lakas. Ginhimo ko ang akon matag-adlaw nga hilikuton bisan pa diutay lang ang akon tulog—duha ukon tatlo ka oras sa gab-i. Apang, nagabugtaw ako nga mapagsik gihapon.”

Apang, sang ulihi nabatyagan ni Lenore ang tuman nga kasubo. “Sa tion sang sobra nga kakunyag,” siling niya, “nabatyagan ko ang tuman nga kapagsik, kaangay sang isa ka nagaandar nga motor  nga indi mapatay. Gulpi lang, ang akon masinadyahon nga panimuot mangin agresibo kag malaglagon. Wala rason nga ginasing-alan ko ang isa ka katapo sang pamilya. Akig gid ako kag indi ko ini makontrol. Pagkatapos sini, hinali lang ako nga lapyuon, masinulub-on, kag ginapung-awan gid. Nagbatyag ako nga wala sing pulos kag malaut. Sa pihak nga bahin, mahimo nga gulpi lang nga magbalik ako sa pagkamasinadyahon gid, daw subong bala nga wala lang sing natabo.”

Ang nagabulubag-o nga panimuot sa bipolar disorder ginatunaan sang kagumon sa mga katapo sang pamilya. Si Mary, nga ang bana may bipolar disorder, nagsiling: “Makalilibog nga makita ang akon bana nga malipayon kag babaan kag dayon gulpi lang nga mangin masinulub-on kag hipuson. Nabudlayan gid kami magbaton nga indi niya ini makontrol.”

Ang bipolar disorder masami nga nagapalisod—ayhan sing kapin pa—sa nagabalatian sini. “Nahisa ako sa mga tawo nga malig-on kag istable sa ila kabuhi,” siling sang nagabalatian sing bipolar nga si Gloria. “Ang pagkaistable kaangay sa isa ka duog nga ginapamasyaran lang sang mga tawo nga may bipolar disorder. Wala sang isa sa amon ang nagapuyo didto.”

Ano ang ginatunaan sang bipolar disorder? Ang genetiko mahimo nga isa ka kabangdanan—isa nga mas mabaskog pa sa iya sang depresyon. “Suno sa pila ka sientipiko nga pagtuon,” siling sang American Medical Association, “ang suod nga mga katapo sang pamilya—mga ginikanan, mga utod, ukon mga kabataan—sang mga tawo nga may bipolar depresyon 8 tubtob 18 ka pilo nga mahimo magbalatian man sini sangsa suod nga katapo sang pamilya sang mapagros nga mga tawo. Dugang pa, kon may suod nga katapo sang pamilya nga may bipolar depresyon mas daku ang posibilidad nga magbalatian ka sing malubha man nga depresyon.”

Kon ipaanggid sa depresyon, ang bipolar disorder daw nagaapektar sa pareho nga kadamuon sang mga lalaki sa babayi. Masami gid nga nagasugod ini sa lamharon nga mga adulto, apang may nasayasat man nga bipolar disorder sa mga tin-edyer kag mga kabataan pa gani. Apang, ang pag-analisar sa mga sintoma kag ang paghimo sing nagakaigo nga konklusion mabudlay gid bisan sa isa ka eksperto sa medisina. “Ang bipolar disorder kaangay sa isa ka tambalihan [nga nagabulubag-o sing duag] sa tunga sang mga balatian sa hunahuna, nga ang mga sintoma sini nagalainlain sa tagsa ka pasyente, kag sa tagsa ka paglukmat sini bisan sa amo gihapon nga pasyente,” sulat ni Dr. Francis Mark Mondimore sang Johns Hopkins University School of Medicine. “Isa ini ka makahaladlok nga butang nga mahimo magtuhaw sing hinali kag hugakumon ang biktima sini sing kapung-aw apang nagakadula sa madamo nga tinuig—kag nagabalik nga may nagahingalayo nga mania.”

Maathag nga ang mga problema sa emosyon mabudlay sayasaton kag mas mabudlay pa gid para sa isa nga nagabalatian sini. Apang may yara paglaum para sa mga nagabalatian sini.

[Mga nota]

[Blurb sa pahina 6]

“Ang pagkaistable kaangay sa isa ka duog nga ginapamasyaran lang sang mga tawo nga may bipolar disorder. Wala sang isa sa amon ang nagapuyo didto.”—GLORIA

[Kahon/Retrato sa pahina 5]

Mga Sintoma sang Malubha nga Depresyon *

● Halos bug-os adlaw nga ginapung-awan, halos adlaw-adlaw, sa di-magkubos duha ka semana

● Nadulaan sing gana sa mga hilikuton nga anay naluyagan himuon

● Naganiwang ukon nagatambok

● Sobra nga tulog ukon ang kabaliskaran sini, insomnia

● Indi normal nga pagdasig ukon paghinay sa mga ikasarang subong sang pagsulat, pagmakinilya, pagtokar sing instrumento sa musika, pagmaneho, kag sa mga isport

● Sobra nga kalapyo, nga wala sing maathag nga kabangdanan

● Pagbatyag nga wala sing pulos kag/ukon di-nagakaigo nga pagbatyag nga nakasala

● Indi makakonsentrar sing maayo

● Paghunahuna pirme nga maghikog

Ang pila sining mga sintoma mahimo man nagapakita sing dysthymia—haganhagan apang nagalukmatlukmat nga porma sang depresyon

[Nota]