Buka ye mu Kona ku Sepa Kalulo 1

Litaba za Kwaikale ze Bulezwi Mwa Bibele ka za Egepita

Ku ñolwa kwa Bibele ne ku tandile lilimo ze bato ba 1,600. Litaba za kwaikale ze ñozwi mwa Bibele ni bupolofita bwa yona li ama kwa mibuso ya lifasi ye maata ye supile: Egepita, Asirya, Babilona, mubuso wa Mamede ni Maperesia, Greece, Roma, ni mubuso wa Anglo-America. Mibuso yeo kaufela i ka nyakisiswa mwa litaba ze supile ze ka tatamana. Mulelo wa litaba zeo ki ufi? Ki ku bonisa kuli Bibele ya sepeha mi i tahile ka moya wa Mulimu ni kuli lushango lwa yona lu fa sepo ya ku fela kwa manyando a tahiswa ki puso ya batu ye maswe.

NAHA ya Egepita ye zibahala hahulu ka miyaho ya yona ye bizwa ma-pyramid ni ka Nuka ya Nile, ne i li yona mubuso wa lifasi o maata wa pili o bulezwi mwa litaba za kwaikale ze ñozwi mwa Bibele. Sicaba sa Isilaele ne si kalile ku ba teñi mwatasaa puso ya Egepita. Mushe ya naa ñozi libuka za pili ze ketalizoho mwa Bibele, naa pepezwi ni ku itutela mwa Egepita. Kana litaba ze ezahezi ni lika ze pumbuzwi za lumelelana ni za naa ñozi Mushe ka za naha yeo ya kwaikale? Ha mu nyakisise mitala ye miñwi.

Litaba za Kwaikale ze Bulezwi Mwa Bibele za Sepeha

Malumbatina ni Manzwi. Ku nepahala kwa litaba ze ezahezi hañata ku zibahalelanga fa lika ze talusizwe mwa litaba zeo ze cwale ka lizo, mikwa ya likute, mabizo ni malumbatina a makwambuyu a itusisizwe, ni ze ñwi cwalo. Kana litaba ze mwa libuka ze peli za pili za Bibele, za Genese ni Exoda li nepahezi? Mwa buka ya bona ye li New Light on Hebrew Origins, bo J. Garrow Duncan ba bulela cwana ka za likande la mwa Genese le li bulela ka za Josefa mwanaa ñulukundi Jakobo ni ka za buka ya Bibele ya Exoda: “[Muñoli wa libuka za Bibele ze] naa ziba hande hahulu puo ya mwa Egepita, lizo, litumelo, bupilo bwa mwa kuta, mikwa ya likute, ni litaba za makwambuyu ba mwa naha yeo.” Ba ekeza ku bulela kuli: “[Muñoli yo] u itusisa lilumbatina le li swanela mi u itusisa lona ka mo ne li itusisezwanga luli ka nako ya amile ku yona. . . . Mane ha ku na nto ye ñwi mwa Testamente ya Kale ye lu kolwisa hahulu ka za butungi bwa zibo ya bañoli ka za lika za Maegepita ni ka za busepahali bwa bañoli bao ye fita ku itusiswa kwa linzwi la Faro ka linako ze shutana-shutana.” Bo Duncan hape ba bulela kuli: “[Muñoli] haa ñola ka za batu ba ba taha fapilaa Faro, u bonisa kuli ba latelela hande mikwa ya likute mwa kuta mi ba itusisa lipulelo ze swanela.”

Ku foloma sitina. Ka nako ye ne ba li batanga mwa Egepita, Maisilaele ne ba folomanga masitina ka ku zwakanya lizupa ni musuhela, mi musuhela ne u itusiswa ilikuli u tiise masitina. (Exoda 1:14; 5:6-18) * Mwa lilimo za kwamulaho, buka ye bizwa Ancient Egyptian Materials and Industries ne i bulezi kuli: “Ki mwa libaka feela li sikai mo musebezi wa [ku foloma sitina] u ezizwe hahulu ku fita kwa Egepita, ili naha ko masitina a ku omiseza fa lizazi naa itusiswanga hahulu kwa ku yaha mi a sa itusiswa hahulu ni kacenu.” Buka yeo hape i bulela  ka za “mukwa wa Maegepita wa ku itusisa musuhela kwa ku foloma sitina,” ili ku lumelelana ni taba yeo ye ñozwi mwa Bibele.

Ku kuta milili. Baana ba Siheberu ba kwaikale ne ba utanga milelu. Kono Bibele i lu bulelela kuli Josefa naa kutilwe milili pili a si ka taha kale fapilaa Faro. (Genese 41:14) Ki kabakalañi ha naa kutile milili? Naa ezize cwalo ilikuli a latelele sizo sa Maegepita ni mikwa ya bona ya likute, kakuli Maegepita ne ba nga milili ya kwa pata sina sisupo sa masila. Buka ye bizwa Everyday Life in Ancient Egypt i bulela kuli “[Maegepita] ne ba ikutwanga hande ha ba beuzi milelu kaufela.” Mane liitusiso za ku ikabisa ka zona ze cwale ka limbeli, tukumuliso twa milili, liiponi hamohocwalo ni lipusu za liitusiso zeo ne li fumanwi mwa mabita a bona. Kwa iponahalela hande fo ku sweu kuli, Mushe ne li muñoli ya naa na ni tokomelo. Bañoli ba bañwi ba Bibele ba ne ba ñozi likezahalo ze ama Egepita wa kwaikale ni bona ne ba ñozi litaba ka tokomelo.

Litaba za lipisinisi. Jeremia, muñoli wa libuka ze peli za Malena mwa Bibele, naa talusize litaba za lipisinisi za lipizi ni makoloi za naa ezanga Mulena Salumoni ni Maegepita hamohocwalo ni Mahiti. Bibele i bulela kuli koloi ne i leka “silivera ya mashekele a 600, pizi yona, nee leka mashekele a 150,” ili teko ye ne i kena hane mwa teko ya koloi.—1 Malena 10:29.

Buka ye bizwa Archaeology and the Religion of Israel i bulela kuli caziba wa litaba ze ezahezi wa Mugerike ya bizwa Herodotus u paka kuli pisinisi ya ku lekisa lipizi ni likoloi ne i eziwa hahulu mwa nako ya naa busa Salumoni ni kuli lika ze pumbuzwi ni zona li paka cwalo. Mane buka yeo i bulela kuli “teko ye ne tomilwe ne li ya ku cincanisa lipizi . . . zee ne ka koloi iliñwi ya kwa Egepita,” ili ku lumelelana ni liteko ze filwe mwa Bibele.

Litaba za lindwa. Jeremia ni Ezira hape ba bulela za ku pumelwa kwa Juda ki Faro Shishaki, mi ba bulela ka ku nonga kuli ne ku ezahezi “ka mwaha wa buketa-lizoho wa ku busa kwa Roboami [mulena wa Juda],” kamba ka 993 B.C.E. (1 Malena 14:25-28; 2 Makolonika 12:1-12) Ka nako ye telele, ki mwa Bibele feela mo ne ku fumaneha taba ye bulela ka za ku pumelwa kwa Juda. Hasamulaho kwa fumanwa siswaniso se si cakuzwi fa limota la tempele ye ñwi ya mwa Egepita kwa Karnak (Thebes ya kwaikale).

Siswaniso seo si bonisa Shishaki a yemi fapilaa mulimu ya bizwa Amoni, inze a nanuzi lizoho la hae ku nata batu ba hapile. Fa siswaniso seo hape ku ñozwi mabizo a litolopo za Isilaele ze ne hapilwe, mi buñata bwa litolopo zeo li swana ni libaka za mwa Bibele. Hape fa siswaniso seo ku bulelwa za “Simu ya Abrame”—ili ona manzwi a pili mwa  litaba za Maegepita ku ama ku ñulukundi Abrahama wa mwa Bibele.—Genese 25:7-10.

Kaniti, bañoli ba Bibele ne ba si ka ñola litaba za ku ikupulela feela. Bakeñisa kuli bañoli ba Bibele ne ba ziba kuli ne ba na ni buikalabelo ku Mulimu, ne ba ñozi niti, mane ni ha ne ba tokwa ku ñola litaba ze swabisa, ze cwale ka za ku tulwa kwa Juda ki Shishaki. Busepahali bo ne ba bonisize bañoli ba Bibele bu ba shutanisa hahulu kwa bañoli ba kwa Egepita ba ne ba shangelanga litaba ze ne ba ñolanga ni ku ambuka ku ñola nto ifi kamba ifi ye ne ka swabisisa baeteleli ba bona kamba sicaba sa habo.

Bupolofita Bwa Bibele Bwa Sepeha

Jehova Mulimu, yena Musimululi wa Bibele, ki yena feela ya kona ku bulela za kwapili ku si na ku busha. Ka mutala, mu lemuhe taba yeo Jehova naa susumelize Jeremia ka moya o kenile kuli a polofite ka za mileneñi ye mibeli ya Egepita—ili mileneñi ya Memfisi ni Thebes. Muleneñi wa Memfisi, ili wona o bizwa Nofi hape, u kile wa ba sibaka se ne si tumile hahulu mwa litaba za lipisinisi, za bupolitiki, ni za bulapeli. Niteñi, Mulimu naa bulezi kuli: “Munzi wa Nofi u ka ba litota, u tokwe ya yaha mwateñi.” (Jeremia 46:19) Mi ne ku bile ona cwalo. Buka ye bizwa In the Steps of Moses the Lawgiver i bulela kuli “matota a matuna a Memfisi” naa bukuzwi ki bahapi ba Maarabe ba ne ba nganga mwateñi macwe. Buka yeo i ekeza ku bulela kuli kacenu “fa sisa fo ne u fumaneha muleneñi wa kwaikale wo, ha ku sa na nihaiba licwe li li liñwi le li umbukile fa mubu wa mwateñi o munsu.”

Munzi wa Thebes o no bizwanga No-Amoni kamba No sapili, ni ona ne u tahezwi ki kozi ye swana, hamohocwalo ni milimu ya ona ye si na maata. Jehova naa bulezi cwana ka za munzi wo, o no banga muleneñi o mutuna wa Egepita ni sibaka mo ne ku lapelwa hahulu mulimu ya bizwa Amoni: “A mu bone! Ni ka nata Amoni . . . ni Faro ni Egepita, ni milimu ya bona . . . Ni ka ba fa . . . mwa mazoho a Nebukaderezare mulena wa Babilona.” (Jeremia 46:25, 26) Sina mo ne ku polofitezwi, mulena wa Babilona naa tuzi Egepita ni muleneñi wa yona wa No-Amoni o ne u tumile hahulu. Ku zwa fo, hamulaho wa ku tasezwa ki mulena Cambyses II wa Muperesia mwa silimo sa 525 B.C.E., muleneñi wo wa kala ku shandauka hanyinyani-hanyinyani mi mafelelezo wa sinyelezwa ki Maroma. Kaniti, bupolofita bo bu nepahezi bo bu mwa Bibele bu bonisa kuli Bibele ki buka ye ipitezi kwa libuka ze ñwi kaufela, mi taba yeo i tahisa kuli lu sepe ze i bulela ka za nako ya luna ya kwapili.

Bibele I lu fa Sepo ye Itingwa

Bupolofita bwa pili mwa Bibele ne bu ñozwi ki Mushe ka nako ye ne u busa mubuso wa lifasi o maata wa Egepita. * Bupolofita bo, bu fumaneha  kwa liñolo la Genese 3:15, mi bu bulela kuli Mulimu naa ka tahisa “peu” ye ne i ka pyata Satani ni “peu” ya hae—ili batu ba ba likanyisa mikwa ya Satani. (Joani 8:44; 1 Joani 3:8) “Peu” ya pili ya Mulimu ne li Mesia, yena Jesu Kreste.—Luka 2:9-14.

Kreste u ka busa lifasi kamukana, mi u ka zwisa bumaswe kaufela mwa lifasi ni lipuso za butu ze nyandisa batu. Ha ku na ‘mutu ya ka ba ni maata fahalimu a yo muñwi, ku mu eza maswe.’ (Muekelesia 8:9) Ku zwa fo, ka ku swana sina Joshua wa kwaikale ya naa etelezi sicaba sa Isilaele ku si isa mwa Naha ya Sepiso, Jesu u ka etelela hande “buñata bo butuna bwa batu” ba ba saba Mulimu ku ba isa mwa naha ya sepiso ye nde hahulu ni ku fita—ili lifasi le li kenisizwe le li ka fetulwa ku ba paradaisi kaufelaa lona.—Sinulo 7:9, 10, 14, 17; Luka 23:43.

Sepo ye nde yeo i lu hupulisa bupolofita bo buñwi bo ne bu ñozwi mwa miteñi ya Egepita wa kwaikale. Bupolofita bo, bu fumaneha kwa liñolo la Jobo 33:24, 25, mi bu bulela kuli Mulimu u ka yangwela batu kwa “libita” ka ku ba zusa kwa bafu. Kaniti, kwandaa batu ba ba ka punyuha sinyeho ye taha ya batu ba ba maswe, batu ba bañata-ñata ba ba shwile ka nako ya cwale ba ka zusiwa mi ba ka ba ni sepo ya ku pila ku ya ku ile mwa Paradaisi fa lifasi. (Likezo 24:15) Liñolo la Sinulo 21:3, 4 li bulela kuli “Tabernakele ya Mulimu, i inzi ni batu . . . U ka takula miyoko kaufela kwa meto a bona; mi lifu ha li sa na ku ba teñi; nihaiba ku tahelwa ki maswabi ni ku lila, ni ku utwa butuku.”

Taba ye tatama mwa litaba ze tatamana ze, i ka zwelapili ku nyakisisa litaba za kwaikale ze bulezwi mwa Bibele ni bupolofita bwa yona, ili ze bonisa kuli Bibele ya sepeha. Taba yeo i ka nyakisisa mubuso wa Asirya wa kwaikale o no li mubuso wa lifasi o maata hahulu o no tatama Egepita.

[Litaluso za kwatasi]

[Mbokisi/Siswaniso se si fa likepe 18]

LICWE LA MERNEPTAH

Ka 1896, bapumbuli ne ba fumani licwe le se li bizizwe kuli ki la Merneptah mwa tempele ye ñwi ya mwa Egepita ye ne i itusiswanga fa mafu. Fa licwe leo la mubala o munsu ku ñozwi litaba za naa petile Mulena Merneptah wa Egepita, ya lumelwa kuli naa busize kwa mafelelezo a lilimo za ma-1200 B.C.E. Fa licwe leo ku cakuzwi pina, mi a mañwi a manzwi a pina yeo a bulela kuli: “Isilaele sa li matota, bana ba hae se ba li siyo.” Mwa litaba ze ñozwi za Egepita wa kwaikale kaufela, manzwi ao ki ona feela a ama kwa Isilaele, mi ki ona manzwi a pili ku ama kwa Isilaele kwandaa litaba ze bulezwi mwa Bibele.

Licwe leo ne li cakuzwi mwa linako za Baatuli ba mwa Bibele, ili linako ze bulezwi mwa buka ya mwa Bibele ye bizwa Baatuli. Kono ka ku fapahana ni litaba ze ñozwi ka buikanyiso za malena ba Egepita, buka ya Baatuli yona i bulela ka za lika ze nde ni ze maswe ze ne ba ezize Maisilaele. Ka za lika ze maswe ze ne ba ezize Maisilaele, buka ya Baatuli 2:11, 12 i bulela kuli: “Bana ba Isilaele ba eza ze maswe fapilaa Muñaa Bupilo, mi ba sebeleza bo Baale [milimu ya Makanana]. Ba tuhela Muñaa Bupilo . . . , ya naa ba zwisize mwa naha ya Egepita.” Bibele mukatumbi i bulela litaba ka nzila yeo—ka niti ni ka ku sa pata-pata.

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Todd Bolen/Bible Places.com

[Maswaniso a fa likepe 16]

Masitina a ku omiseza fa lizazi aa folomiwa ka ku zwakanya lizupa ni musuhela a sa itusiswa mwa Egepita kacenu

[Siswaniso se si fa likepe 16]

Ze ñwi za liitusiso za ku kutisa milili ze ne i itusiswa mwa Egepita ze cwale ka mbeli ni siiponi

[Siswaniso se si fa likepe 16]

Mabizo a libaka za mwa Isilaele ze ne tuzwi a ñozwi fa siswaniso se sa kwa Karnak

[Siswaniso se si fa likepe 16, 17]

Siswaniso se situna-tuna se, se si wile, ne si fumanwi bukaufi ni Memfisi, mi ne li sa butelele bo bu eza limita ze 12

[Manzwi a bañi ba siswaniso fa likepe 15]

Egepita, Faro; ni Roma, Nero: Photograph taken by courtesy of the British Museum; Medo-Persia, wall relief: Musée du Louvre, Paris

[Manzwi a bañi ba siswaniso fa likepe 16]

Liitusiso za ku kutisa milili: © The Metropolitan Museum of Art/Art Resource, NY; Karnak relief: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.; Memphis statue: Courtesy Daniel Mayer/Creative Commons