Buka ye mu Kona ku Sepa Kalulo 5-

Litaba za Kwaikale ze Bulezwi Mwa Bibele ka za Greece

Taba ye ki yona ya buketalizoho kwa litaba ze supile ze ka hatiswa ka ku tatamana mwa magazini ya “Mu Zuhe!” ili ze nyakisisa mibuso ye maata hahulu ya lifasi ye supile ye bulezwi mwa Bibele. Mulelo wa litaba ze ki ku bonisa kuli Bibele ya sepeha mi i tahile ka moya wa Mulimu ni kuli lushango lwa yona lu fa sepo ya kuli manyando a tahiswa ki lipuso za butu ze situhu ili ze busa batu ka buhateleli a ka fela.

MWA lilimo za ma-300 B.C.E., mutangana wa kwa Masedonia ya naa bizwa Alexandere naa tahisize kuli Greece * i kale ku tuma hahulu mwa lifasi. Mane naa tahisize kuli Greece i be yona mubuso wa lifasi wa buketalizoho o bulezwi mwa Bibele, mi naa fitile fa ku bizwa Alexandere yo Mutuna. Mibuso ya lifasi ye ne i busize pili Greece i si ka ba kale mubuso wa lifasi, ne li Egepita, Asirya, Babilona, ni mubuso wa Mamede ni Maperesia.

Hamulaho wa lifu la Alexandere, mubuso wa hae wa aluhana mi wa kala ku fokola. Nihakulicwalo, sizo sa Magerike, puo ya bona, bulapeli bwa bona, ni lituto za bona, ne li zwezipili ku ba teñi ka nako ye telele hasamulaho wa ku fela kwa mubuso wo.

Litaba za Kwaikale ze Bulezwi Mwa Bibele za Sepeha

Bibele ha i bonisi kuli ne ku na ni bapolofita ba Mulimu ba ne ba polofita ka nako ye ne u busa mubuso wa Greece, mi ha ku na libuka za Bibele ze tahile ka moya wa Mulimu ze ne ñozwi ka nako yeo. Nihakulicwalo, mubuso wa Greece u bulezwi mwa bupolofita bwa Bibele. Ku zwa fo, Mañolo A Sigerike A Sikreste, a zibahala hahulu sina Testamente ye Nca, a bulezi hañata ka za litaba za Magerike. Mane, mwa Isilaele ne ku na ni minzi ye lishumi ye ne latelela mikwa ya Magerike, mi minzi yeo ne i bizwa Dekapolisi, ili linzwi le li zwelela fa linzwi la Sigerike le li talusa “minzi ye lishumi.” (Mateu 4:25; Mareka 5:20; 7:31) Sibaka seo si bulezwi hañata mwa Bibele, mi  litaba ze ezahezi ni miyaho ya kwaikale ye ne i banga mabapalelo, litempele, ni miyaho mo ne ku banga matapelo ni zona li bonisa kuli sibaka seo ne si banga teñi.

Bibele hape i amile hañata kwa sizo sa Magerike ni bulapeli bwa bona, sihulu mwa buka ya Likezo, ye ne ñozwi ki Luka ya naa li mualafi. Ha mu nyakisise mitala i sikai:

Bibele ha i talusa ze ne ezahalile ka nako yeo muapositola Paulusi naa izo pota mwa munzi wa Atene ka silimo sa 50 C.E., i bulela kuli munzi wo ne u ‘tezi maswaniso a milimu.’ (Likezo 17:16) Litaba ze ezahezi li bonisa kuli munzi wa Atene kaufela ne u tezi milimu ya maswaniso ni libaka za ku lapelela.

Liñolo la Likezo 17:21 li bulela kuli: “Maatene kaufela, ni basili ba ba to pota mwateñi, ha ba ezi se siñwi, konji ku bulela litaba ze nca, kamba ku teeleza kwateñi.” Litaba ze ñozwi ki bo Thucydides ni bo Demosthenes li paka kuli Maatene ne ba lata hahulu lingambolo ni lipuhisano.

Bibele i bulela ka ku nonga kuli: “Bafilosofi ba bañwi, ba tuto ya Epikure ni ya ba Stoiki, ba to ambola ni [Paulusi],” mi mane ba ya ni yena kwa Areopago kuli a yo ba taluseza ze ñata. (Likezo 17:18, 19) Munzi wa Atene ne u zibahala ka ku ba ni batu ba bañata bafilosofi, ba ne ba kopanyeleza ni ba tuto ya Epikure ni ya Stoiki.

Paulusi naa amile kwa aletare ye ñwi ya mwa Atene fo ne ku ñozwi kuli, “Ku Mulimu ya sa Zibwi.” (Likezo 17:23) Ku bonahala kuli lialetare ze ne neezwi ku mulimu ya sa zibwi ne li ezizwe ki muuna ya bizwa Epimenides wa kwa Kreta.

Ha naa bulela kwa Maatene, Paulusi naa amile kwa manzwi a li, “ni luna lu ba lusika lwa hae,” ni ku bonisa kuli manzwi ao naa si ka bulelwa ki muloki a li muñwi, kono naa bulezwi ki “baloki ba bañwi ba ku mina.” (Likezo 17:28) Ku bonahala kuli baloki ba Sigerike bao ne li bo Aratus ni Cleanthes.

Ki lona libaka caziba yo muñwi naa bulezi kuli: “Taba ya ku pota kwa Paulusi mwa Atene ku na i bonahala ku ba ye ñozwi ki mutu ya naa iponezi ka meeto litaba za ñozi.” Ze i talusa Bibele ka za naa ipumani ku zona Paulusi mwa Efese ya kwa Asia Minor ni zona li bonahala ku ba ze ñozwi ka nzila ye swana. Mwa lilimo  za mwanda wa pili C.E., batu ba mwa Efese ne ba sa tabela bulapeli bwa Sigerike bwa sihedeni, sihulu ku lapela mulimu wa musali ya bizwa Diana.

Tempele ya Diana, ye li ye ñwi ya lika ze makaza ze supile za lifasi la kwaikale, i bulezwi hañata mwa buka ya Likezo. Ka mutala, lu bulelelwa kuli bukombwa bwa Paulusi mwa Efese ne bu nyemisize muuna yo muñwi ya naa li sikwala sa lika za silivera wa libizo la Demetriusi, ya naa na ni pisinisi ya ku panga tutempele twa Diana ili ye ne zamaya hande hahulu. Ka mabifi, Demetriusi a bulela kuli: “Paulusi yo, u kolisize batu ba bañata, isi mwa Efese feela, kono i bata ku ba mwa Asia kaufela; u ba kelusize inzaa bulela kuli, milimu ye ezwa ka mazoho hasi milimu.” (Likezo 19:23-28) Cwale Demetriusi a kukueza sicaba se ne si bifile, mi sa kala ku huwa kuli: “Ki yo mutuna Diana wa Maefese!”

Kacenu mwa kona ku potela matota a munzi wa Efese ni sibaka fo ne ku banga tempele ya Diana. Ku zwa fo, litaba ze ne ñozwi kwaikale za mwa Efese li paka kuli mwa Efese ne ku pangiwanga milimu ya maswaniso ya ku tompa mulimu wa musali yo ni kuli mwa munzi wo ne ku na ni batu ba ne ba panganga lika fa silivera.

Bupolofita Bwa Bibele Bwa Sepeha

Lilimo ze bato ba 200 pili miteñi ya Alexandere yo Mutuna i si ka fita kale, Daniele mupolofita wa Jehova Mulimu naa ñozi cwana ka za ku busiwa kwa lifasi: “Na bona sicembwe se si zwa kwa Malikelelo, si zamaya mwa butuna bwa lifasi, si sa hati fafasi. Sicembwe seo, ne si na ni lunaka lo lutuna mwahalaa meeto a sona. Sa fita kwa totolo . . . , sa lwana ni yona ka maata ni ka buhali bwa sona. . . . sa bita totolo, sa i loba manaka a yona a mabeli; mi totolo ya tokwa maata a ku hanisa sicembwe; sicembwe sa i wiseza fafasi, sa i hatikela . . . Cwale sicembwe sa ipa maata hahulu; kono ha se si fitile fa maata a sona, linaka le li telele la lobeha; mwa sibaka sa lona, sicembwe sa melisa manaka a mane a libile kwa mioya ye mine ya lihalimu.”—Daniele 8:5-8.

Manzwi ao naa ama ku bomañi? Daniele u alaba kuli: “Totolo yo boni, ye na ni manaka a mabeli, ki malena a Mamede ni a Maperesia. Sicembwe so boni, ki mulena wa Magerike; mi linaka le litelele le li yemi mwahali a meeto a sona ki mulena wa pili.”—Daniele 8:20-22.

Mu nahane taba yeo! Mwa linako ze ne u busa lifasi mubuso wa Babilona, Bibele ne i polofitile kuli mibuso ya lifasi ye ne ka tatama ne i ka ba mubuso wa Mamede ni Maperesia ni mubuso wa Greece. Ku zwa fo, sina mo se ku bulelezwi, Bibele ne i bulezi ka ku nonga kuli, “ha se si fitile fa maata a sona, linaka le li telele”—yena Alexandere—ne li ka “lobeha,” mi naa ka yoliwa ki batu ba bane, mi ya ekeza kuli kaufela bona ne ba si ke ba ba baikulu ba Alexandere.—Daniele 11:4.

Bupolofita bo, ne bu talelelizwe ka ku tala. Alexandere naa bile mulena ka 336 B.C.E., mi ku si ka fita kale lilimo ze supile, a tula Dariusi III, mulena ya maata wa Peresia. Ku zwa fo, Alexandere a zwelapili ku yandulula mubuso wa hae ku fitela ha timela a sa li mucaha ka 323 B.C.E., inzaa na ni lilimo ze 32. Ha ku na mutu a li muñwi ya naa yolile Alexandere ni ku busa sina mulena a nosi, mi ha ku na muikulu wa hae ya naa mu yolile. Kono ka ku ya ka mo i bulelela buka ye bizwa The Hellenistic Age, baeteleli ba mpi ya hae ba bane, bo Lisimakusi, Cassander, Seleukisi, ni Pitolemi, “ba ikeza malena” mi ba nga mubuso.

 Alexandere ha naa nze a yandulula mubuso wa hae, hape naa talelelize bupolofita bo buñwi bwa Bibele. Ka mutala, bo Ezekiele ni Zakaria, bapolofita ba ne ba pilile mwa lilimo za ma-600 ni ma-500 B.C.E., ne ba polofitile za ku sinyiwa kwa munzi wa Tire o no li kwatuko ni liwate. (Ezekiele 26:3-5, 12; 27:32-36; Zakaria 9:3, 4) Mane Ezekiele naa ñozi kuli macwe ni liluli la munzi wo ne li ka nepelwa mwa “mezi a tungile.” Kana manzwi ao naa talelelizwe?

Ha mu nyakisise ze ne ba ezize masole ba Alexandere ha ne ba ambekile munzi wa Tire ka 332 B.C.E. Ne ba huhuzi matakala a munzi wa Tire o no banga fa likamba sapili ni ku a nepela mwa liwate ili ku panga suba se ne si ya fa munzi wa Tire o no li fa sooli. Muezezo wo ne u belekile, mi munzi wa Tire wa wa. Katala-matunga yo muñwi wa mwa ma-1800 C.E. ya naa izo potela sibaka fo ne ku banga munzi wa Tire naa bulezi kuli: “Bupolofita bo ne bu bulezi za ku sinyiwa kwa munzi wa Tire bu talelelizwe ka ku tala.” *

Bibele I lu fa Sepo ye Itingwa

Ku tula macaba a mañwi kwa Alexandere ne ku si ka tahisa kozo ni buiketo mwa lifasi. Caziba yo muñwi ha mano nyakisisa nako ye ne u busize mubuso wa Magerike wa kwaikale, naa bulezi kuli: “Mipilelo ya batu . . . ne i si ka cinca hahulu.” Muinelo wo se u ezahalile hañata mwa lifasi mi u paka buniti bwa manzwi a Bibele a li “mutu u na ni maata fahalimu a yo muñwi, ku mu eza maswe.”—Muekelesia 8:9.

Nihakulicwalo, lipuso ze maswe ha li na ku ba teñi ku ya ku ile, kakuli Mulimu u tomile mulonga o fitela kwahule-hule milonga kaufela ya batu. Mulonga wo, o bizwa Mubuso wa Mulimu, u ka yola lipuso kaufela za butu, mi babusiwa ba ona ba ka ikola kozo ni buiketo sakata ze sa feli.—Isaya 25:6; 65:21, 22; Daniele 2:35, 44; Sinulo 11:15.

Mulena wa Mubuso wa Mulimu ki Jesu Kreste. Ka ku shutana ni babusi ba butu, ba ba lata hahulu ku busa kono ili ba ba si na taba ni batu, Jesu yena u susuezwa ki lilato la hae ku Mulimu ni kwa batu. Walisamu yo muñwi naa polofitile ka za Jesu kuli: “U ka lamulela mubotana ya itilelela ku yena, ni yena mukunyandela ya si na ya mu tusa. Ya fokozi, ni ya shebile, u ka ba utwela butuku, A lamulele bupilo bwa ba ba nyandile; A ba liulule ku ba ba limba, ba ba ba nyandisa.”—Samu 72:12-14.

Kana Mubusi ya cwalo ki yena ye mu bata? Haiba ku cwalo, mu ka eza hande ku nyakisisa mubuso wa lifasi wa busilela o talusizwe mwa litaba za kwaikale ze bulezwi mwa Bibele—wona mubuso wa Roma. Kaniti, ne li ka nako ye ne u busa mubuso wa Roma fa naa pepezwi Mupilisi, ili ya naa pilile ka nzila ye si ke ya libalwa mwa litaba za butu. Shangwe, mu bale taba ya busilela kwa litaba ze za ka ku tatamana, ye mu ka fumana mwa magazini ye tatama ya Mu Zuhe!

[Litaluso za kwatasi]

[Mapa/Siswaniso se si fa likepe 18]

(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)

Bibele ne i polofitile ka ku nepahala ka za mo Alexandere yo Mutuna naa ka tulela macaba a mañwi ni mo ne u ka aluhanela mubuso wa hae

[Mapa]

MUBUSO WA MAGERIKE

GREECE

EGEPITA

MEDIA

PERESIA

INDIA

[Limapa ze fa likepe 20]

(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)

Alexandere naa talelelize bupolofita bwa Bibele ha naa itusisize matota a munzi wa Tire o no banga fa likamba ku panga suba se ne si ya fa munzi wa Tire wa fa sooli

SOOLI SA TIRE

Suba sa naa ezize Alexandere

TIRE

TIRE YA MWA MITEÑI YE

Sibaka mo ne ku pumbekwanga manyalala ka lilimo-limo

[Siswaniso se si fa likepe 17]

Bupolofita bwa Bibele ne bu bulezi ka za Alexandere yo Mutuna ibato ba lilimo ze 200 miteñi ya hae i si ka fita kale

[Siswaniso se si fa likepe 19]

Siswaniso sa mulimu wa musali wa Maefese ya bizwa Diana

[Siswaniso se si fa likepe 19]

Aletare ye ñwi ye ne neezwi ku mulimu ya sa zibwi

[Siswaniso se si fa likepe 17]

Top, time line: Egyptian wall relief and bust of Nero: Photograph taken by courtesy of the British Museum; Persian wall relief: Musée du Louvre, Paris; bottom, bust of Alexander the Great: Musée du Louvre, Paris