Zapewniam: Zob. komentarz do Mt 5:18.

nie pozostanie tu kamień na kamieniu: Spektakularne spełnienie tego proroctwa Jezusa nastąpiło w 70 r. n.e., gdy Rzymianie zburzyli Jerozolimę i tamtejszą świątynię. Miasto zostało zrównane z ziemią, ocalało tylko kilka fragmentów muru.

Górze Oliwnej: Chodzi o górę leżącą na wsch. od Jerozolimy, oddzieloną od niej Doliną Kidronu. Był to dogodny punkt obserwacyjny, z którego Jezus i jego uczniowie „Piotr, Jakub, Jan i Andrzej” (Mk 13:3, 4) mogli patrzeć na Jerozolimę i tamtejszą świątynię.

obecności: Występujące tu greckie słowo parousía (w wielu przekładach Biblii oddawane jako „przyjście”) dosłownie znaczy „bycie obok; bycie przy”. Termin ten oznacza obecność trwającą jakiś czas, a nie samo przyjście lub przybycie. Na takie znaczenie słowa parousía wskazuje wypowiedź z Mt 24:37-39, gdzie do „dni Noego (...) przed potopem” przyrównano „obecność Syna Człowieczego”. W Flp 2:12 Paweł użył tego samego greckiego słowa, pisząc, że ‛przebywał’ wśród Filipian, co było przeciwieństwem jego „nieobecności”.

zakończenia: Użyte tu greckie słowo syntéleia pochodzi od słów oznaczających „razem; wraz” oraz „zakończenie; koniec” (Mt 13:39, 40, 49; 28:20; Heb 9:26). Odnosi się ono do okresu, w którym ciąg wspólnie występujących wydarzeń doprowadzi do ostatecznego „końca” wspomnianego w Mt 24:6, 14, gdzie użyto innego greckiego słowa — télos (zob. komentarze do Mt 24:6, 14 i Słowniczek pojęć, „Zakończenie systemu rzeczy”).

systemu rzeczy: Lub „epoki”. Użyte tu greckie słowo aiòn w tym miejscu oznacza bieżącą sytuację lub stan rzeczy wyróżniający pewien okres, wiek czy epokę (zob. Słowniczek pojęć, „System rzeczy”).

Chrystusem: Po grecku ho Christòs. Zarówno tytuł „Chrystus”, jak i jego odpowiednik „Mesjasz” (od hebr. maszíach) znaczą „Pomazaniec”. Z relacji żydowskiego historyka Józefa Flawiusza wynika, że w I w. n.e. pojawiali się ludzie, którzy uważali się za proroków lub wyzwolicieli i obiecywali zakończenie rzymskiej okupacji. Tacy ludzie byli prawdopodobnie postrzegani przez swoich zwolenników jako „polityczni mesjasze”.

końca: Lub „ostatecznego końca”. Użyte tu greckie słowo (télos) różni się od słowa oddanego w Mt 24:3 jako „zakończenie” (syntéleia) (zob. komentarz do Mt 24:3 i Słowniczek pojęć, „Zakończenie systemu rzeczy”).

naród: Użyte tu greckie słowo éthnos ma szerokie znaczenie i może się odnosić do ludzi żyjących w obrębie granic politycznych lub geograficznych, np. jakiegoś kraju, ale może się też odnosić do jakiejś grupy etnicznej (zob. komentarz do Mt 24:14).

powstanie: Lub „podniesie się; wystąpi”. Użyty tu grecki wyraz zawiera myśl o „wyruszeniu przeciw komuś z wrogimi zamiarami” i może być oddany jako „wyruszy na wojnę”.

dotkliwych cierpień: Użyty tu grecki wyraz dosłownie oznacza przejmujący ból odczuwany przez kobietę podczas porodu. Chociaż w tym kontekście wyraz ten odnosi się do cierpień i bólu w sensie ogólnym, to może też wskazywać, że w okresie poprzedzającym wielki ucisk wspomniany w Mt 24:21 przepowiedziane trudności i cierpienia niczym bóle porodowe będą coraz częstsze, intensywniejsze i dłuższe.

z powodu mojego imienia: W Biblii słowo „imię” czasami odnosi się do konkretnej osoby, jej reputacji i wszystkiego, co dana osoba sobą reprezentuje (zob. komentarz do Mt 6:9). W wypadku Jezusa „imię” odnosi się też do władzy i pozycji, które otrzymał od Ojca (Mt 28:18; Flp 2:9, 10; Heb 1:3, 4). Jezus wyjaśnia tu, że ludzie będą nienawidzić jego naśladowców ze względu na to, z czym wiąże się jego imię — z pozycją ustanowionego przez Boga władcy i Króla królów, któremu wszyscy ludzie powinni się pokłonić i podporządkować, żeby uzyskać życie wieczne (zob. komentarz do Jn 15:21).

odpadnie od wiary: Lub „zgorszy się; upadnie”. Występujące tu greckie słowo skandalízo w Chrześcijańskich Pismach Greckich odnosi się do symbolicznego upadku — np. do popełnienia przez kogoś grzechu lub doprowadzenia do grzechu kogoś innego. Jak wynika z użycia słowa skandalízo w Biblii, taki grzech może obejmować złamanie któregoś z Bożych praw dotyczących moralności, utratę wiary lub przyjęcie fałszywych nauk. W tym kontekście słowo to można przetłumaczyć też jako „[wielu] zostanie doprowadzonych do grzechu”. Można go również użyć w znaczeniu „obrazić się” (zob. komentarze do Mt 13:57; 18:7).

bezprawia: Użyte tu greckie słowo oddane jako „bezprawie” zawiera w sobie myśl o naruszaniu prawa i pogardzie dla niego, o postępowaniu, jakby prawo w ogóle nie istniało. W Biblii termin ten wskazuje na brak poszanowania dla praw Bożych (zob. komentarz do Mt 7:23; 2Ko 6:14; 2Ts 2:3-7; 1Jn 3:4).

większości: Nie chodzi tutaj po prostu o „wielu” — jak oddają to niektóre przekłady Biblii — ale o „większość” ludzi będących pod wpływem „fałszywych proroków” oraz „bezprawia”, czynników wspomnianych w Mt 24:11, 12.

wytrwa: Grecki czasownik hypoméno („wytrwać”) dosłownie znaczy „pozostać pod; stać pod”. Często jest używany w znaczeniu „pozostać zamiast uciec; nie ustąpić; nie ustawać; pozostawać niezłomnym” (Mt 10:22; Rz 12:12; Heb 10:32; Jak 5:11). W tym miejscu oznacza, że mimo sprzeciwu i prześladowań dana osoba cały czas pozostaje uczniem Chrystusa (Mt 24:9-12).

końca: Zob. komentarze do Mt 24:6, 14.

ta dobra nowina: Występujące tu greckie słowo euaggélion pochodzi od słów eu, czyli „dobry; dobrze”, oraz ággelos, czyli „ten, który przynosi wiadomość; ten, który ogłasza” (zob. Słowniczek pojęć). W niektórych przekładach to słowo oddano jako „ewangelia”. Pokrewny grecki wyraz, tłumaczony na „ewangelizator” (euaggelistés), znaczy „głosiciel dobrej nowiny” (Dz 21:8; 2Tm 4:5, przyp.; zob. komentarz do Ef 4:11).

Królestwie: Chodzi o Królestwo Boże. W całych Chrześcijańskich Pismach Greckich „dobra nowina” (zob. komentarz do słów ta dobra nowina z tego wersetu) jest ściśle związana z Królestwem Bożym — głównym tematem głoszenia i nauczania Jezusa (zob. komentarze do Mt 3:2; 4:23; Łk 4:43).

głoszona: Lub „publicznie ogłaszana” (zob. komentarz do Mt 3:1).

na całym świecie (...) wszystkim narodom: Lub „po całej zamieszkanej ziemi (...) wszystkim narodom”. Wyrażenia te podkreślają, na jaką skalę miało być realizowane dzieło głoszenia. W szerszym znaczeniu greckie słowo oikouméne, oddane tu jako „świat” („zamieszkana ziemia”), odnosi się do ziemi jako miejsca zamieszkania ludzi (Łk 21:26; Dz 17:31; Rz 10:18; Obj 12:9; 16:14). W I w. n.e. słowem tym określano rozległe imperium rzymskie, w którego różnych zakątkach mieszkali Żydzi (Łk 2:1; Dz 24:5). Grecki wyraz oddany jako „naród” (éthnos) w swoim podstawowym znaczeniu zawiera myśl o grupie ludzi, którzy są w jakimś stopniu ze sobą spokrewnieni i posługują się tym samym językiem. Taki naród lub grupa etniczna często zamieszkuje określony teren.

na świadectwo: Jest to zapewnienie, że wszystkie narody usłyszą dobrą nowinę. Występujące tu greckie słowo martýrion („świadectwo”) i pokrewne greckie słowa często odnoszą się do opisu wydarzeń i faktów związanych z jakąś sprawą (zob. komentarz do Dz 1:8). W tym miejscu Jezus mówi, że cały świat otrzyma świadectwo dotyczące tego, czego dokona Królestwo Boże, oraz pozna opis wydarzeń związanych z tym Królestwem. Jezus wskazuje, że ogólnoświatowe dzieło głoszenia o Królestwie samo w sobie będzie ważnym elementem ‛znaku jego obecności’ (Mt 24:3). To, że wszystkie narody otrzymają świadectwo, nie oznacza, że nawrócą się na chrystianizm — oznacza jedynie, że usłyszą dobrą nowinę.

koniec: Lub „ostateczny koniec; całkowity koniec” (zob. komentarze do Mt 24:3, 6).

świętym miejscu: To określenie podczas pierwszego spełnienia się tego proroctwa odnosiło się do Jerozolimy i tamtejszej świątyni (zob. komentarz do Mt 4:5).

obrzydliwość sprowadzająca spustoszenie: Daniel przepowiedział, że „obrzydliwość” (lub „rzeczy obrzydliwe”) będzie miała związek ze „spustoszeniem” (Dn 9:27; 11:31; 12:11). W tym miejscu Jezus wskazuje, że pojawienie się „obrzydliwości sprowadzającej spustoszenie” jest jeszcze kwestią przyszłości. I rzeczywiście, proroctwo to po raz pierwszy spełniło się 33 lata po śmierci Jezusa, kiedy chrześcijanie zobaczyli, że w świętym miejscu stoi obrzydliwość. W równoległym sprawozdaniu z Łk 21:20 powiedziano: „Kiedy (...) zobaczycie Jerozolimę otoczoną przez obozujące wojska, wiedzcie, że przybliżyło się jej spustoszenie”. W 66 r. n.e. pogańskie wojska rzymskie otoczyły „święte miasto”, czyli Jerozolimę, którą Żydzi uważali za świętą i która była centrum żydowskiego powstania przeciwko Rzymowi (Mt 4:5; 27:53). Dla wnikliwych chrześcijan, którzy zrozumieli, że wojska rzymskie ze swoimi bałwochwalczymi sztandarami są „obrzydliwością”, był to ostateczny sygnał, żeby ‛zacząć uciekać w góry’ (Mt 24:15, 16; Łk 19:43, 44; 21:20-22). Kiedy chrześcijanie uciekli, Rzymianie spustoszyli miasto oraz zgładzili jego mieszkańców. Jerozolima została zburzona w 70 r., a ostatnią żydowską twierdzę, Masadę, Rzymianie zdobyli w 73 r. (por. Dn 9:25-27). Fakt, że proroctwo to spełniło się wtedy w najdrobniejszym szczególe, stanowi solidną podstawę, by wierzyć, że spełni się również w większym zakresie, czego punktem kulminacyjnym będzie ‛przyjście Jezusa na obłokach nieba z mocą oraz w wielkiej chwale’ (Mt 24:30). Wiele osób lekceważy słowa z Mt 24:15, z których wynika, że to proroctwo Daniela miało się spełnić po czasach Jezusa, i idąc za tradycją żydowską, utożsamia jego spełnienie z wydarzeniami ze 168 r. p.n.e. Wtedy to syryjski król Antioch IV Epifanes zbezcześcił świątynię Jehowy w Jerozolimie. Władca ten próbował położyć kres wielbieniu prawdziwego Boga — na wielkim ołtarzu Jehowy zbudował ołtarz, na którym złożył w ofierze świnię ku czci Zeusa Olimpijskiego (zob. komentarz do Jn 10:22). W apokryficznej 1 Księdze Machabejskiej (1:54) użyto podobnego wyrażenia jak w Księdze Daniela (obrzydliwość powiązano ze spustoszeniem) i odniesiono je do wydarzeń ze 168 r. Jednak tradycja żydowska i relacja z 1 Księgi Machabejskiej to ludzkie interpretacje, a nie wykładnia natchniona przez Boga. Zbezczeszczenie świątyni przez króla Antiocha z pewnością wywołało obrzydzenie, ale nie doprowadziło do spustoszenia Jerozolimy, świątyni ani narodu żydowskiego.

(czytelnik musi się tu wykazać rozeznaniem): Osoby analizujące treść Słowa Bożego zawsze powinny przejawiać rozeznanie, ale wyjaśnienie tego fragmentu proroctwa Daniela najwyraźniej wymaga szczególnej uwagi. Jezus dał do zrozumienia swoim słuchaczom, że spełnienie się tego proroctwa jeszcze nie nastąpiło, było kwestią przyszłości (zob. komentarz do słów obrzydliwość sprowadzająca spustoszenie z tego wersetu).

Judei: Chodzi o rzymską prowincję.

w góry: Według Euzebiusza z Cezarei (historyka żyjącego na przełomie III i IV w. n.e.) chrześcijanie z Judei oraz Jerozolimy uciekli za Jordan do Pelli — miasta w górzystym obszarze o nazwie Dekapol.

na dachu: Dachy domów były płaskie i używano ich do różnych celów. Służyły między innymi jako przechowalnie (Joz 2:6), miejsca odpoczynku (2Sm 11:2) oraz snu (1Sm 9:26); urządzano też na nich święta (Neh 8:16-18). Dlatego każdy dom musiał mieć na dachu balustradę (Pwt 22:8). Z dachu przeważnie można było zejść bez wchodzenia do domu — po zewnętrznych schodach lub po drabinie. Słowa Jezusa podkreślają więc, jak szybko należało zareagować na polecenie ucieczki.

w porze zimowej: Ulewne deszcze, powodzie i niskie temperatury mogły utrudnić podróżowanie, zdobywanie żywności oraz szukanie schronienia (Ezd 10:9, 13).

w szabat: Na obszarach takich jak Judea ograniczenia wynikające z prawa o szabacie utrudniały dalekie podróże i transport ładunków. Poza tym w czasie szabatu bramy miast były zamknięte (zob. Dz 1:12 i Dodatek B12).

fałszywi chrystusowie: Lub „fałszywi mesjasze”. Greckie słowo pseudòchristos występuje tylko tutaj i w równoległym sprawozdaniu z Mk 13:22. Odnosi się do każdego, kto uzurpuje sobie rolę Chrystusa, czyli Mesjasza (Pomazańca) (zob. komentarz do Mt 24:5).

obecnością: Zob. komentarz do Mt 24:3.

Syna Człowieczego: Zob. komentarz do Mt 8:20.

znak Syna Człowieczego: Nie chodzi o ‛znak obecności Jezusa’ z Mt 24:3. Znak z Mt 24:30 jest związany z ‛przyjściem’ Syna Człowieczego w roli Sędziego, który ogłosi i wykona wyrok w czasie wielkiego ucisku (zob. komentarz do słowa przychodzącego w tym wersecie).

z rozpaczy będą bić się w piersi: Dosł. „z rozpaczy będą się uderzać”. Lub „pogrążą się w smutku”. Bicie się w piersi było oznaką głębokiego smutku lub poczucia winy i wyrzutów sumienia (Iz 32:12; Nah 2:7; Łk 23:48).

zobaczą: Grecki czasownik oddany tu jako „zobaczą” dosłownie znaczy „widzieć, spostrzec, ujrzeć”, ale może być też użyty w sensie przenośnym w odniesieniu do wzroku duchowego i oznaczać „rozpoznać, zrozumieć” (Ef 1:18).

przychodzącego: Jest to pierwsza z ośmiu wzmianek o przyjściu Jezusa, które występują w rozdziałach 24 i 25 Ewangelii według Mateusza (Mt 24:42, 44, 46; 25:10, 19, 27, przyp., 31). W każdym z tych miejsc użyto jakiejś formy greckiego czasownika érchomai, który znaczy „przyjść”. W tym wersecie czasownik ten wyraża myśl o skupieniu uwagi na ludzkości — o przyjściu Jezusa w roli Sędziego, który ogłosi i wykona wyrok w czasie wielkiego ucisku.

obłokach nieba: Obłoki zazwyczaj pogarszają widoczność, ale wiara i rozeznanie pozwalają „zobaczyć” znaczenie pewnych wydarzeń (Dz 1:9).

czterech stron świata: Użyte tu greckie wyrażenie dosłownie znaczy „cztery wiatry” i odnosi się do czterech kierunków geograficznych: wsch., zach., pn. i pd.; oznacza więc „wszystkie strony; wszędzie” (Jer 49:36; Eze 37:9; Dn 8:8).

przykładu: Lub „przypowieści; lekcji” (zob. komentarz do Mt 13:3).

Niebo i ziemia przeminą: Z innych wersetów wynika, że niebo i ziemia będą istnieć zawsze (Rdz 9:16; Ps 104:5; Kzn 1:4). Dlatego te słowa Jezusa można uznać za hiperbolę: nawet gdyby wydarzyło się coś tak nieprawdopodobnego, jak przeminięcie nieba i ziemi, to słowa Jezusa i tak się spełnią (por. Mt 5:18). Jednak niebo i ziemia wspomniane w tym wersecie mogą też oznaczać symboliczne niebo i ziemię, które w Obj 21:1 nazwano „poprzednim niebem i poprzednią ziemią”.

moje słowa na pewno nie przeminą: Dosł. „moje słowa nie nie przeminą”. W języku greckim razem z czasownikiem występują tutaj dwa przeczenia, co wskazuje, że to niemożliwe, żeby słowa Jezusa przeminęły; wyraźnie to podkreśla, że na pewno się spełnią.

obecnością: Zob. komentarz do Mt 24:3.

dni Noego: W Biblii słowo „dni” czasami odnosi się do okresu życia konkretnego człowieka (Iz 1:1; Jer 1:2, 3; Łk 17:28). W tym wersecie do „dni Noego” przyrównano obecność Syna Człowieczego. W podobnej wypowiedzi z Łk 17:26 występuje wyrażenie „za dni Syna Człowieczego”. Jezus, posługując się tym porównaniem, nie miał na myśli konkretnego dnia, w którym zaczął się potop, czyli punktu kulminacyjnego czasów Noego. W rzeczywistości „dni Noego” trwały wiele lat, dlatego są podstawy, by wyciągnąć wniosek, że zapowiedziana „obecność [lub „dni”] Syna Człowieczego” również będzie trwała szereg lat. Podobnie jak punktem kulminacyjnym dni Noego był potop, tak najważniejszym momentem „obecności Syna Człowieczego” będzie zagłada wszystkich, którzy nie zabiegają o wybawienie (zob. komentarz do Mt 24:3).

potopem: Lub „zatopieniem; kataklizmem”. Użyte tu greckie słowo kataklysmòs wskazuje na wielką, niszczycielską powódź. W Biblii występuje ono w kontekście potopu z czasów Noego (Mt 24:39; Łk 17:27; 2Pt 2:5).

arki: Użyte tu greckie słowo można również oddać jako „skrzynia”, co ma prawdopodobnie związek z tym, że arka wyglądem przypominała wielką skrzynię. W Wulgacie oddano je jako arca, co znaczy „skrzynia”; od tego słowa pochodzi polskie słowo „arka”.

będzie wzięty, (...) pozostawiony: Zob. komentarz do Łk 17:34.

stale czuwajcie: Podstawowe znaczenie użytego tu greckiego słowa to „czuwać” (w sensie „nie spać”). Ale często oznacza ono „stać na straży; być czujnym”. Mateusz użył tego słowa w Mt 24:43; 25:13; 26:38, 40, 41. A w Mt 24:44 wskazał na jego związek z potrzebą bycia „gotowym” (zob. komentarz do Mt 26:38).

niewolnikiem: To, że w tym przykładzie Jezus użył słowa „niewolnik” w liczbie pojedynczej, nie musi oznaczać, że niewolnikiem jest jedna osoba. W Biblii znajdujemy przykłady rzeczowników w liczbie pojedynczej, które odnoszą się do grupy osób. Na przykład Jehowa powiedział do narodu izraelskiego: „Wy jesteście moimi świadkami [lm.], (...) moim sługą [lp.], którego wybrałem” (Iz 43:10). W równoległym sprawozdaniu z Łk 12:42 ten niewolnik został nazwany „zarządcą wiernym i roztropnym” (zob. komentarz do Łk 12:42).

roztropnym: Występujące tu greckie słowo zawiera myśl o zdolności pojmowania powiązanej z wnikliwością, przezornością, rozeznaniem, rozwagą i praktyczną mądrością. To samo greckie słowo zostało użyte w Mt 7:24; 25:2, 4, 8, 9. W Septuagincie słowo to występuje w Rdz 41:33, 39 w odniesieniu do Józefa.

sługami w swoim domu: Lub „swoją czeladzią”. Chodzi o wszystkie osoby, które pracują w domu pana.

przyjdzie: Zob. komentarz do Mt 24:30.

ten niewolnik okazał się zły: Dosł. „ten zły niewolnik”. Te słowa Jezusa są w rzeczywistości ostrzeżeniem skierowanym do niewolnika wiernego i roztropnego, o którym mowa w Mt 24:45. Jezus nie zapowiada pojawienia się „złego niewolnika” ani go nie ustanawia, ale ostrzega wiernego niewolnika, co by się stało, gdyby zaczął przejawiać cechy złego niewolnika. Taki nielojalny niewolnik zostałby ukarany „z największą surowością” (Mt 24:51; zob. komentarz do Łk 12:45).

ukarze go z największą surowością: Dosł. „rozpołowi go”. Tego obrazu słownego z pewnością nie należy rozumieć dosłownie. Chodzi raczej o surową karę.

obłudnikami: Zob. komentarz do Mt 6:2.

zgrzytał zębami: Zob. komentarz do Mt 8:12.