Lutani apo pali nkhani

Lutani apo pali mitu ya nkhani

Ŵakaboni ku Semarang, Java (cha mu 1937))

INDONESIA

Apa Ndipo Nkhukhumba Kukayambira!

Apa Ndipo Nkhukhumba Kukayambira!

Alexander MacGillivray, uyo wakaŵa muteŵeti wa ofesi ya munthavi ku Australia, wakendendekanga mu ofesi yake uku wakughanaghana vinandi. Pakaŵa suzgo ilo wakalimbananga nalo mazuŵa ghanandi, ndipo wakasanga nthowa yakulimazgira. Sono wakakhumbanga kudumbiskana na mubali Frank Rice.

Frank wakaŵa na vyaka 28 ndipo wakaŵa mupayiniya. Wakaŵa kuti wiza ku ofesi ya munthavi ndipo wamarapo sabata zichoko waka. Wakasambira unenesko apo wakaŵa munyamata ndipo nyengo yeneyiyo wakamba upayiniya. Kufuma apo, wakapharazga mu vigaŵa vinandi vya Australia vyaka vyakujumpha 10. Wakendanga pa hachi, njinga, muthuthuthu, panji galimoto iyo yikaŵaso nyumba. Wakati wapumurapo pachoko waka pa Beteli, Frank wakaŵa wakunozgeka kuluta ku chigaŵa chinyake kukapharazga.

Mubali MacGillivray wakachemera Frank ku ofesi yake, ndipo wakaluta pa mapu na kumulongora virwa vya kumpoto kwa Australia. Wakamufumba kuti: “Frank, kasi ungatemwa kukamba kupharazga ku virwa ivi? Mu virwa vyose ivi mulije mubali nanga njumoza!”

Frank wakakopeka na virwa vinandinandi ivyo vikanyezimiranga nga ni ngale mu Nyanja ya Indian Ocean. Virwa ivi vikaŵa vyakuchemeka Netherlands East Indies (ivyo sono ni Indonesia). * Mu virwa ivi, mukaŵa ŵanthu ŵanandi chomene awo ŵakaŵa kuti ŵandapulikepo makani ghawemi gha Ufumu wa Chiuta. Frank wakalongora tawuni yikuru yakuchemeka Batavia (iyo sono ni Jakarta), ndipo wakati: “Apa ndipo nkhukhumba kukayambira!”

Kupharazga mu Java

Mu 1931, mubali Frank Rice wakafika mu Jakarta, tawuni yikuru pa chirwa cha Java. Wakachita renti chipinda chinyake mu tawuni iyi ndipo wakazuzgamo makatoni gha mabuku ghakulongosora Baibolo. Mwanakazi uyo wakachitangako renti wakazizwa chomene.

Frank Rice na Clem Deschamp ku Jakarta

Mubali Frank wakati: “Pakwamba nkhawonanga nga nazgeŵa ndipo nkhakumbukanga kukaya. Ŵanthu ŵakavwaranga malaya ghakuti mphepo zinjirenge na vipewa vya zuŵa, apo ine nkhavwaranga vimalaya vyakuthukira vya ku Australia. Nkhatondekanga kuyowoya Chidachi panji Chiindonesiya. Nkhati nalomba Yehova kuti wanilongozge, nkhaghanaghana kuti mu msika mukwenera kuti muli ŵanthu ŵanyake awo ŵakuyowoya Chingelezi. Ntheura ndiko nkhambira kupharazga, ndipo ŵanthu ŵanandi ŵakapulikizganga makora chomene.”

Pakuti ŵanthu ŵanandi ku Jakarta ŵakayowoyanga Chidachi, mubali Frank wakalimbikira kusambira chiyowoyero ichi, ndipo nyengo yichoko waka wakamba kupharazga nyumba na nyumba. Wakambaso kusambira Chiindonesiya ndipo nyengo yikati yajumphapo wakachimanya. Mubali Frank wakati: “Suzgo likaŵa lakuti nkhaŵavya mabuku gha Chiindonesiya. Yehova wakanilongozgera kwa msambizgi uyo wakasambizganga Chiindonesiya pa sukulu yinyake ndipo wakakhumbanga kusambira unenesko. Iyo wakazomera kung’anamura kabuku kakuti Kasi Ŵakufwa Ŵali Nkhu? Kufuma apo, tumabuku tunyake tukang’anamulikaso. Ndipo mwaluŵiro, ŵanthu ŵanandi ŵakuyowoya Chiindonesiya ŵakamba kunweka na unenesko.”

Mu Novembala 1931, ŵapayiniya ŵanyake ŵaŵiri ŵakafika ku Jakarta kufuma ku Australia. Ŵapayiniya aŵa ŵakaŵa Clem Deschamp wa vyaka 25 na Bill Hunter wa vyaka 19. Clem na Bill ŵakiza na galimoto iyo yikaŵa nga ni nyumba, ndiyo ŵakakhalangamo. Galimoto ya mtundu uwu, yikaŵa yakwamba mu Indonesia. Ŵakati ŵasambirako mazgu ghachoko waka gha Chidachi, ŵakamba kupharazga mu matawuni ghakurughakuru mu Java.

Charles Harris wakapharazganga pa njinga na galimoto iyo wakagonangamo

Kukizaso mupayiniya munyake wakulimbikira chomene kufuma ku Australia zina lake Charles Harris. Kwamba mu 1935, Charles wakazingilira mu vigaŵa vinandi vya mu Java pa galimoto yake iyo yikaŵa nga ni nyumba. Wakendangaso pa njinga. Wakagaŵiranga mabuku mu viyowoyero vinkhondi: Chiarabiki, Chitchayinizi, Chidachi, Chingelezi, na Chiindonesiya. Pakati pajumpha tuvyaka wakagaŵira mabuku pafupifupi 17,000.

Mabuku agho Charles wakagaŵira ghakawovwira ŵanthu ŵanandi kuti ŵambe kutegherezga makani ghawemi. Mulara wa boma ku Jakarta wakafumba mubali Clem Deschamp kuti: “Kasi muli na ŵanthu ŵalinga awo ŵakugwira ntchito iyi kuno ku East Java?”

Mubali Deschamp wakati: “Yumoza pera.”

Mulara yura wakati: “Kasi ukukhumba kupusika njani? Mukwenera kuti muli na ŵanthu ŵanandi chomene kuno, nkhuwona mabuku ghinu ghali waka palipose!”

Ŵapayiniya ŵakakhalanga pasi yayi, ŵakakhumbanga kuti ŵafikire ŵanthu ŵanandi. Bill Hunter wakati: “Tikapharazga pa chirwa chose kufuma kona iyi m’paka kona yinyake. Ni viŵi yayi kuti munthu yumoza tiyowoye nayo kaŵiri.” Apo ŵakapharazganga, ŵakapanda mbuto zinandi zauzimu izo pamanyuma zikababa vipambi vinandi.—Muph. 11:6; 1 Kor. 3:6.

Ŵanthu ku Sumatra Ŵakapulika Makani Ghawemi

Cha mu 1936, ŵapayiniya ŵa mu Java ŵakadumbiskana umo ŵangakapharazgira ku Sumatra, chirwa chikuru chomene icho chili pa nambara 6 pa charu chose. Chirwa ichi ntcha mapiri ndipo ntchisani chomene. Muli matawuni na minda yikuruyikuru. Kweniso muli visapa na makuni ghanandi.

Ŵapayiniya ŵakakolerana kuti ŵatumeko Frank Rice. Ntheura ŵakasonkherana ndalama yakuti wendere. Mwaluŵiro, Frank wakafika ku Medan, North Sumatra. Wakaŵa na vikwama vyake viŵiri vyakupharazgira, makatoni 40 gha mabuku, na tundalama tuchoko waka mu thumba. Frank wakaŵa na chipulikano chakukhora. Nyengo yeneyiyo wakambapo kupharazga. Wakagomezganga kuti Yehova wamupenge vyakukhumbikwira kuti wafiske uteŵeti wake.—Mat. 6:33.

Mu sabata yaumaliro kupharazga ku Medan, Frank wakakumana na munthu wakuyowoya Chidachi uyo wakaŵa waubwezi chomene. Munthu uyu wakamuchema kuti ŵakachezgepo. Frank wakaphalira munthu uyu kuti wakukhumba galimoto kuti wapharazge makani ghawemi mu chirwa chose chira. Munthu yura wakamulongora galimoto yakunangika iyo yikaŵa pa luŵaza lake, ndipo wakati: “Usange unganozga, ungapeleka waka magilida (guilders) 100 kuti yiŵe yako.” *

Frank wakati: “Nilije ndalama zakukwana magilida 100.”

Munthu yura wakamudodoliska Frank. Ndipo wakati: “Kasi ukukhumba nadi kupharazga mu Sumatra mose?”

Frank wakati: “Enya.”

Munthu yura wakati: “Usange unganozga galimoto iyi, ungatora. Ungazakanipa ndalama para wayisanga.”

Frank wakamba kunozga galimoto yira ndipo yikamba kwenda. Pamanyuma, wakalemba kuti: “Nkhazuzga mabuku mu galimoto, mafuta mu thanki, ndipo uku nili na chipulikano, nkhambapo kupharazgira ŵanthu ŵa mu Sumatra.”

Henry Cockman na Jean kweniso Clem Deschamp ku Sumatra, mu 1940

Pakati pajumpha chaka chimoza, Frank wakapharazga pa chirwa chose chira ndipo wakawelera ku Jakarta. Wakati wafika ku Jakarta wakaguliska galimoto yira pa mtengo wa magilida 100 ndipo wakatumizga ndalama kwa mwenecho wa galimoto ku Medan.

Pakati pajumpha sabata zichoko waka, Frank wakapokera kalata kufuma ku Australia yakumuphalira kuti walute ku malo ghanyake kukachita upayiniya. Nyengo yeneyiyo, wakapakira katundu wake na kunyamuka kukambiska ntchito ya kupharazga ku Indochina (uko sono ni Cambodia, Laos, na Vietnam).

^ ndime 4 Virwa ivi kale vikachemekanga Dutch East Indies. Ŵanthu ŵa mtundu wa Chidachi ŵakiza pa virwa ivi vyaka 300 kumasinda. Ndipo ŵakamba kulamulira uku ŵakuchita malonda gha vyakunoweskera vyakurya. Kweni mu nkhani iyi tigwiliskirenge ntchito mazina agho ghakumanyikwa mazuŵa ghano.

^ ndime 3 Ndalama izi zingayanako na madola 1,100 gha ku U.S.