1, 2. 1) ¿Bix jeʼel k-eʼesik tiaʼanoʼon tu tséel u Reino Dioseʼ? 2) ¿Baʼaxten ku yilik u j-jaajkunajoʼob Jéeoba ka tsʼaʼabak u derechoil u adoraroʼob?

 ¿TIAʼANECH wa tu tséel u Reino Dioseʼ? Wa u j-jaajkunajech Jéeobaeʼ tiaʼanechiʼ. ¿Bix jeʼel a weʼesik tiaʼanech tu tséeleʼ? Maʼ yéetel junpʼéel credencialiʼ, baʼaxeʼ yéetel bix a adorartik Jéeoba. Ichil lelaʼ táakaʼan le bix u kuxtal máakoʼ yéetel u tsʼoʼokbesaʼal baʼax ku yaʼalik u Reino. U jaajileʼ táakaʼan tuláakal baʼax ku beetik máak, bix u líiʼsik u paalal bey xan bix u chʼaʼtuklik kun tsʼakbil ken kʼojaʼanchajak.

² Baʼaleʼ teʼ kʼasaʼan yóokʼol kaabaʼ maʼ tuláakal máak respetartik le derecho yaantoʼon utiaʼal k-adorartik Diosoʼ. Yaan tak jujunpʼéel gobiernoʼobeʼ tsʼoʼok u yilik u xuʼulskoʼob le meyaj u kʼubéentmajtoʼon Diosoʼ. Le oʼolal yaan kʼiineʼ ku kʼaʼabéettal k-bin tu táan le autoridadoʼob utiaʼal ka tsʼaʼabaktoʼon u derechoil k-kuxtal jeʼex u yaʼalik u Reino Diosoʼ. Baʼaleʼ lelaʼ k-ojliliʼ yaan u yúuchleʼ, tumen bey beetaʼabik tiʼ le máaxoʼob meyajt Dios úuchjeakiloʼ.

3. ¿Baʼax beetaʼab utiaʼal u defendertikuba le máaxoʼob meyajtik Dios tu kʼiiniloʼob Esteroʼ?

³ Jeʼex tu kʼiiniloʼob reina Estereʼ, u kaajal Dioseʼ kʼaʼabéetchaj u defendertik u kuxtaloʼob, tumen Hamán, juntúul kʼasaʼan principeeʼ, tu yoksaj tu pool rey Asuero ka u xuʼuls tiʼ tuláakal le judíoʼob yanoʼob yáanal u reinooʼ. ¿Baʼaxten? Tumen le ley tsʼaʼan tiʼ le judíoʼoboʼ ‹jelaʼan tiʼ le u maasil kaajoʼoboʼ› (Est. 3:8, 9, 13). ¿Baʼax tu beetaj Jéeoba utiaʼal u salvartik u kaajal? Tu beetaj u yuʼubaʼal tumen le rey le baʼax tu kʼáat óoltaj Ester yéetel Mardoqueooʼ (Est. 9:20-22).

4. ¿Tiʼ baʼax ken k-tʼaan teʼ xookaʼ?

⁴ ¿Bey wa xan u yúuchul teʼ kʼiinoʼobaʼ? Jeʼex t-ilaj teʼ xook 14, yaan kʼiineʼ le gobiernoʼoboʼ ku líikʼloʼob tu contra u j-jaajkunajoʼob Jéeoba. Teʼ xookaʼ yaan k-tʼaan tiʼ baʼaxoʼob tsʼoʼok u beetkoʼob utiaʼal maʼ k-adorartik Dios jeʼex u kʼáateʼ. Yaan k-ilik: 1) le derecho yaantoʼon utiaʼal u kʼaʼamal k-religión tumen le autoridadoʼoboʼ bey xan le bix k-kʼáat k-adorart Diosoʼ, 2) u derechoil k-yéeyik k-tsʼaʼakal jeʼex u yaʼalik le Bibliaoʼ yéetel 3) le derecho yaan tiʼ le taatatsiloʼob utiaʼal u kaʼansik u paalaloʼob jeʼex u yaʼalik le Bibliaoʼ. Yaan k-ilik baʼaxoʼob tsʼoʼok u beetik le máaxoʼob ku tsʼáaikubaʼob tu tséel u Reino Dios  utiaʼal u defendertikoʼob le derechoʼob yaantiʼoboʼ yéetel bix tsʼoʼok u yáantaʼaloʼob tumen Dios.

5. ¿Baʼax utsiloʼob ku taasiktoʼon ken kʼaʼamak k-religión tumen le gobiernoʼoboʼ?

⁵ ¿Kʼaʼabéet wa u kʼaʼamal k-religión tumen le gobiernoʼob utiaʼal ka béeyak k-adorartik Jéeobaoʼ? Maʼatech. Baʼaleʼ wa ku kʼamkoʼobeʼ ku pʼáatal maas maʼ talam k-muchʼikba tu Najil Reino yéetel tu Najil Asambleaʼobiʼ. Ku páajtal k-imprimirtik jóoʼsaʼaniloʼob, k-túuxtik tuláakʼ luʼumiloʼob bey xan k-kʼaʼaytik le maʼalob péektsil tuláakal tuʼuxoʼ. Teʼ luʼumiloʼob tuʼux kʼamaʼan u j-jaajkunajoʼob Jéeoba bey religioneʼ ku chaʼabal u adorartikoʼob Dios jeʼex u chaʼabal tiʼ u maasil religionoʼobeʼ. Baʼaleʼ ¿baʼax tsʼoʼok u yúuchul wa maʼ tu kʼaʼamal k-religión tumen le autoridadoʼob bey xan wa ku yóotkoʼob u luʼsoʼob le derechoʼob yaantoʼonoʼ?

6. ¿Baʼax beet u talamtal u meyajtaʼal Jéeoba tu luʼumil Australia tu káajbal u jaʼabil 1940?

⁶ Australia. Tu káajbal u jaʼabil 1940, le gobernador general tiʼ Australiaoʼ tu yaʼaleʼ le baʼaxoʼob ku kaʼansik u j-jaajkunajoʼob Jéeobaoʼ ku bin «tu contra» le baʼateltáambaloʼob unaj u beetaʼaloʼ, le oʼolal tu prohibirta u religionoʼob. Xuʼul u chaʼabal u muchʼkubaʼob, u kʼaʼaytajoʼob joonaj joonajil, kʼaʼal u najil Betel, chʼaʼab u Najil Reino yaantiʼoboʼ yéetel prohibirtaʼab u yantal jóoʼsaʼaniloʼob tiʼob. Baʼaleʼ tu kʼiinil 14 tiʼ junio tiʼ 1943, le Tribunal Supremo yaan Australiaoʼ xuʼul u prohibirtik le meyajoʼob ku beetik u j-jaajkunajoʼob Jéeobaoʼ.

7, 8. Tsikbalt baʼax tsʼoʼok u beetik le sukuʼunoʼob yanoʼob Rusia utiaʼal ka respetartaʼak le derecho yaantiʼob utiaʼal u adorartikoʼob Jéeobaoʼ.

⁷ Rusia. U j-jaajkunajoʼob Jéeobaeʼ xáanchaj prohibirtaʼan u religionoʼob tumen le gobierno comunistaoʼ, baʼaleʼ tu jaʼabil 1991, kʼaʼam u religionoʼob. Tu jaʼabil 1992, kʼaʼamoʼob xan tumen le Federación Rusaoʼ, lelaʼ úuch le ka tsʼoʼok u júubul le úuchben Unión Sovieticaoʼ. Baʼaleʼ maʼ xáanchajeʼ, le Iglesia Ortodoxa Rusaoʼ, joʼopʼ u chiʼichnaktaloʼob yoʼolal bix u yaʼabtal le j-Jaajkunajoʼoboʼ. Le oʼolal ichil u jaʼabil 1995 yéetel 1998, cinco u téenel tu takoʼob u pool le j-Jaajkunajoʼoboʼ. Baʼaleʼ le juezoʼoboʼ tʼaanajoʼob tu favor le sukuʼunoʼoboʼ. Le oʼolal kaʼa taʼak u pooloʼob tu táan yaanal autoridad tu jaʼabil 1998. Tu káajbaleʼ ganarnajoʼob, baʼaleʼ le máaxoʼob pʼekmiloʼoboʼ kaʼa takpoolnajoʼob, tu mesil mayo tiʼ 2001, peʼernaj le sukuʼunoʼoboʼ. Tu mesil octubre tiʼ 2001, le sukuʼunoʼoboʼ tu kaʼa máansoʼob tu táan le tribunaloʼoboʼ. Tu jaʼabil 2004, le tribunaloʼ tu chʼaʼtuklaj u prohibirtik u religionoʼob tu kaajil Moscú.

⁸ Lelaʼ tu beetaj u maas chʼaʼpachtaʼal u kaajal Jéeoba (xok 2 Timoteo 3:12). Sen chʼaʼpachtaʼaboʼob, chʼaʼab le jóoʼsaʼaniloʼob ku meyajtiʼoboʼ yéetel yaan tuʼux maʼ chaʼab u rentarkoʼob wa u beetkoʼob kúuchiloʼob utiaʼal u muchʼkubaʼobiʼ. Chéen tukult bix tu yuʼubiluba le sukuʼunoʼoboʼ. Tu jaʼabil 2001, binoʼob  tu táan le Tribunal Europeo tiʼ Derechos Humanosoʼ yéetel tu jaʼabil 2004, tu bisoʼob uláakʼ juʼunoʼob kʼáataʼabtiʼobiʼ. Tu jaʼabil 2010, le Tribunaloʼ tu yileʼ chéen tumen pʼektaʼan le j-Jaajkunajoʼob tu luʼumil Rusiaoʼ, prohibirtaʼab u religionoʼob yéetel tu yilaj maʼ jaaj le baʼax ku yaʼalaʼal tu contraʼoboʼ. Le oʼolal tu kʼexaj le baʼax aʼalaʼan tumen le yáax tribunaloʼoboʼ. Ka tsʼoʼokeʼ le Tribunal Europeooʼ tu yaʼaleʼ maʼ maʼalob baʼax beetaʼab tiʼ le j-Jaajkunajoʼoboʼ, tumen le máaxoʼob pʼekmiloʼoboʼ chéen u kʼáat kaʼach u prohibirt u religionoʼob tu luʼumil Rusia. Le oʼolal tu yaʼalaj ka respetartaʼak le derecho yaan tiʼob utiaʼal u adorartikoʼob Dios jeʼex u yaʼalikoʼ. Kex yaan tiʼ le autoridadoʼob maʼ tu jáan beetoʼob le baʼax tu yaʼalaj le Tribunal Europeooʼ, le baʼaxoʼob úuchoʼ jach tu líiʼsaj u yóol le sukuʼunoʼoboʼ.

9-11. ¿Baʼax tsʼoʼok u beetik le sukuʼunoʼob yanoʼob Grecia utiaʼal ka tsʼaʼabaktiʼob u derechoil u beetkoʼob muchʼtáambaloʼoboʼ, yéetel bix tsʼoʼok u bintiʼob?

⁹ Grecia. Tu jaʼabil 1983, Titos Manoussakiseʼ, tu rentartaj junpʼéel cuarto tu kaajil Iráklion (Creta) utiaʼal u beetaʼal muchʼtáambal tumen le sukuʼunoʼoboʼ (Heb. 10:24, 25). Maʼ sen úuch tiʼ leloʼ juntúul sacerdote ortodoxoeʼ, tu takaj u pool le j-Jaajkunajoʼob ikil u meyajtiʼob le cuartooʼ. Lelaʼ tu beetaj, tumen le baʼax ku kaʼanskoʼoboʼ maʼ jeʼex le ku kaʼansik le Iglesia Ortodoxaoʼ. Le autoridadoʼoboʼ tu multartoʼob le sukuʼun Titos Manoussakis yéetel uláakʼ óoxtúul sukuʼunoʼoboʼ, tsʼoʼoleʼ tu kʼaloʼob cárcel ichil kaʼapʼéel mes. Le sukuʼunoʼoboʼ tu yiloʼobeʼ lelaʼ ku bin tu contra le derecho yaantiʼob utiaʼal u adorartikoʼob Diosoʼ, le oʼolal tu máansoʼob tu táan le tribunaloʼoboʼ, tu tsʼookeʼ tu máansoʼob tu táan le Tribunal Europeo tiʼ Derechos Humanosoʼ.

¹⁰ Tu jaʼabil 1996, le Tribunal Europeooʼ tu beetaj junpʼéel baʼax maʼ táan u páaʼtik le máaxoʼob pʼekmil le sukuʼunoʼoboʼ. Tu yaʼaleʼ «u j-jaajkunajoʼob Jéeobaeʼ tiaʼanoʼob ichil le máaxoʼob ‹kʼamaʼan u religionoʼob› jeʼex u yaʼalik u leyil Greciaoʼ» yéetel le baʼax tu beetaj le yáax tribunaloʼob juzgartoʼoboʼ «ku bin tu contra le derechoʼob yaantiʼob utiaʼal u yéeyik u religionoʼoboʼ». Tsʼoʼoleʼ tu yaʼaleʼ u gobiernoil Greciaeʼ maʼ letiʼ unaj u yaʼalik «wa maʼalob bey xan wa maʼ maʼalob baʼax ku creertik cada religioniʼ mix wa maʼ maʼalob baʼax ku beetkoʼob utiaʼal u tsʼáaikoʼob kʼaj óoltbiliʼ». Bey túunoʼ luʼsaʼab le castigo tsʼaʼab tiʼ le sukuʼunoʼoboʼ yéetel respetartaʼab le derecho yaantiʼob utiaʼal u adorartikoʼob Diosoʼ.

¹¹ ¿Xuʼul wa túun u chʼaʼpachtaʼal le sukuʼunoʼob yanoʼob Grecia yoʼolal le baʼax tu yaʼalaj le Tribunaloʼ? U jaajileʼ maʼatech. Baʼaleʼ tu jaʼabil 2012, tu kaʼa ganartoʼob junpʼéel juicio tu kaajil Casandrea (Grecia), lelaʼ xáanchaj óoliʼ doce jaʼaboʼob. Le máax takpoolnajoʼ juntúul obispo ortodoxo. Le Consejo de  Estado, le tribunal administrativo maas nojoch yaan tu luʼumil Greciaoʼ, tʼaanaj tu favor le sukuʼunoʼoboʼ. Ichil le juicio tu beetoʼ tu chʼaʼchiʼitaj le baʼax ku yaʼalik u leyil Grecia yoʼolal le derecho yaan tiʼ máak utiaʼal u yéeyik u religionoʼ yéetel tu yaʼalaj maʼ jaaj wa maʼ kʼaj óoltaʼan u j-jaajkunajoʼob Jéeobaiʼ. Tu yaʼalaj: «Tumen maʼatech u taʼakik baʼax ku kaʼansik u j-jaajkunajoʼob Jéeobaeʼ jeʼel u páajtal u yaʼalaʼaleʼ kʼaj óolaʼanoʼob». Teʼ kʼiinoʼobaʼ le sukuʼunoʼob yanoʼob Casandreaoʼ ku páajtal u yantal muchʼtáambal tiʼob tu Najil Reino.

12, 13. ¿Baʼaxoʼob kʼaastak tu beetaj le máaxoʼob pʼekmil u kaajal Dios tu luʼumil Franciaoʼ, yéetel baʼax úuchi?

¹² Francia. Yaan tiʼ le máaxoʼob pʼekmil u kaajal Diosoʼ «ku beetkoʼob baʼaloʼob kʼaas tu yoʼolal aʼalmajtʼaan» wa ley (xok Salmo 94:20). Kex tu jaʼabil 1995, le autoridadoʼob kʼamik le impuestoʼoboʼ joʼopʼ u xakʼaltikoʼob bukaʼaj taakʼin ku meyaj tiʼ le Association Les Témoins de Jéhovah, le kʼaabaʼ bix tsʼíibtaʼanil u j-jaajkunajoʼob Jéeoba tu luʼumil Franciaoʼ. Le ministro de Presupuestooʼ tu yaʼalaj baʼaxten tu beetoʼob: «Lelaʼ jeʼel u beetik u chʼaʼabal tuláakal le baʼaxoʼob yaantiʼoboʼ wa u beetik u bisaʼaloʼob tu táan le juezoʼoboʼ [...], leloʼ jeʼel u beetik u xuʼulsaʼal u beetkoʼob u meyajoʼob teʼ luʼumilaʼ». Kex maʼ chíikpaj mix junpʼéel baʼax maʼ maʼalob ku beetik le sukuʼunoʼoboʼ, le autoridadoʼob kʼamik le impuestoʼoboʼ tu kʼáatoʼob ka boʼotaʼak junpʼéel koʼokoj impuesto yoʼolal le meyajoʼob ku beetkoʼoboʼ. Wa ka béeyak le baʼax u tukultmoʼoboʼ yaan u kʼaʼalal u najil Betel yéetel yaan u koʼonol tuláakal le propiedadoʼob yaantiʼob utiaʼal u boʼotaʼal le yaʼabkach impuesto kʼáataʼabtiʼoboʼ. Kex talamchajeʼ le sukuʼunoʼoboʼ maʼ tu pʼatubaʼobiʼ. Tu máansoʼob tu táan le Tribunal Europeo tiʼ Derechos Humanos tu jaʼabil 2005.

¹³ Tu kʼiinil 30 tiʼ junio tiʼ 2011, le Tribunaloʼ tʼaanaj tu favor le sukuʼunoʼoboʼ. Tu yaʼaleʼ tumen tsʼaʼan u derechoil u yéeyik u religión máakeʼ, chéen wa jach ku kʼaʼabéettaleʼ ku yoksikuba le gobierno u yil baʼax ku beetaʼal yéetel ku kaʼansaʼal ichiloʼ. Tsʼoʼoleʼ tu yaʼalaj xan: «Le bukaʼaj taakʼin chʼaʼab tiʼoboʼ [...] tu luʼsaj u páajtalil u beetik u meyajoʼob yéetel u adorartikoʼob Dios jeʼex unajeʼ». Tuláakal u jueziloʼob le Tribunaloʼ tʼaanajoʼob tu favor u j-jaajkunajoʼob Jéeoba. U gobiernoil Franciaeʼ tu sutaj le taakʼin u chʼaʼamoʼ yéetel tu boʼotaj u interesil jeʼex tu yaʼalil le Tribunal ka u beetoʼ, tsʼoʼoleʼ tu sutaj le u najil Betel u chʼaʼamaj xan kaʼachoʼ. Lelaʼ tu beetaj u jach kiʼimaktal u yóol le sukuʼunoʼoboʼ.

14. ¿Bix jeʼel a wáantaj utiaʼal ka chaʼabak u adorartaʼal Jéeobaeʼ?

¹⁴ Jeʼex tu kʼiiniloʼob Ester yéetel Mardoqueoeʼ, le máaxoʼob meyajtik Jéeoba teʼ kʼiinoʼobaʼ ku yilkoʼob ka chaʼabak u adorartikoʼob Dios jeʼex unajeʼ (Est. 4:13-16). ¿Bix jeʼel a wáantaj xaneʼ? Jeʼel u páajtal a payalchiʼ yoʼolal le sukuʼunoʼob táan u muʼyajoʼob yoʼolal le baʼaxoʼob ku beetik le gobiernoʼoboʼ. Le payalchiʼob  beyaʼ jach jeʼel u yáantkoʼob ken chʼaʼpachtaʼakoʼobeʼ wa ken beetaʼak u muʼyajoʼob (xok Santiago 5:16). ¿Ku yuʼubik wa Jéeoba le payalchiʼob beyaʼ? Le juicioʼob tsʼoʼok u ganartaʼaloʼ ku yeʼesikeʼ ku yuʼubik (Heb. 13:18, 19).

15. ¿Baʼaxten maʼatech u kʼamik kʼiʼikʼ le máaxoʼob u tsʼaamubaʼob tu tséel u Reino Diosoʼ?

¹⁵ Jeʼex t-ilaj teʼ xook 11, le máaxoʼob u tsʼaamubaʼob tu tséel u Reino Diosoʼ maʼatech u kʼamkoʼob kʼiʼikʼ jeʼex u yaʼalik le Bibliaoʼ, kex u maasil máakoʼob bey suukaʼanil u beetkoʼoboʼ (Gén. 9:5, 6; Lev. 17:11; xok Baʼaxoʼob 15:28, 29). Kex maʼatech k-kʼamik kʼiʼikʼeʼ, ken kʼojaʼanchajkoʼon wa ken kʼojaʼanchajak k-láakʼtsiloʼobeʼ k-kʼamik uláakʼ tsʼaakoʼob maʼatech u binoʼob tu contra baʼax ku yaʼalik le Bibliaoʼ. Yaʼab nukuch tribunaloʼob tiʼ tuláakal yóokʼol kaabeʼ ku yaʼalikoʼobeʼ, cada máakeʼ yaan u derechoil u yéeyik bix u kʼáat ka tsʼaʼakak jeʼex u nuʼuktaʼal tiʼ tumen u conciencia yéetel baʼaxoʼob ku creertikeʼ. Kex beyoʼ yaʼab sukuʼunoʼob ku muʼyajoʼob yoʼolal lelaʼ. Koʼox ilik jujunpʼéeliʼ.

16, 17. 1) ¿Baʼax beetaʼab tiʼ juntúul kiik kajaʼan tu luʼumil Japón ka operartaʼabi? 2) ¿Bix tu yuʼubiluba ka tu yojéeltaj baʼax úuchi, yéetel bix núukaʼabik u payalchiʼ?

¹⁶ Japón. Misae Takeda, juntúul kiik yaan 63 jaʼaboʼob tiʼeʼ, kʼaʼabéetchaj u beetaʼal junpʼéel nojoch operación tiʼ. Tumen u kʼáat u beet le baʼax ku yaʼalik le Bibliaoʼ tu yaʼalaj tiʼ le doctor maʼ u kʼáat ka tsʼaʼabak kʼiʼikʼ tiʼoʼ. Baʼaleʼ ka máan wa jaypʼéel mesoʼobeʼ tu yojéeltaj tsʼaʼab kʼiʼikʼ tiʼ, lelaʼ tu beetaj u jach yaatal u yóol. Le oʼolal tu mesil junio tiʼ 1993, tu takaj u pool le doctoroʼob yéetel le hospital tuʼux operartaʼaboʼ. Le kiikaʼ jach nojoch u fe. Le oʼolal kex chan suʼlak tʼaaneʼ, tu táan yaʼab máakoʼob bey xan tu táan le juez tuʼux ku juzgartaʼaloʼ, tu yaʼalaj le baʼax beetaʼabtiʼoʼ yéetel tu máansaj maas tiʼ junpʼéel hora tu yiknaloʼob kex kʼojaʼan. Junpʼéel mes táanil tiʼ u kíimileʼ bin tu kaʼatéen tu táan le juezoʼ. ¿Máasaʼ jach yaan u fe yéetel maʼ saajkiʼ? Letiʼeʼ tu yaʼaleʼ mantatsʼ ku kʼáatik tiʼ Jéeoba ka áantaʼak. Jach ku creertik yaan u béeytal le baʼax tu kʼáatoʼ. ¿Baʼax túun úuchi?

¹⁷ Óoxpʼéel jaʼab kíimik le kiikoʼ, le Tribunal Supremo yaan Japonoʼ tu yaʼaleʼ maʼ maʼalob úuchik u tsʼaʼabal kʼiʼikʼ tiʼiʼ, tumen tu yaʼalaj kaʼach maʼ u tsʼaʼabaltiʼ. Tu kʼiinil 29 tiʼ febrero tiʼ 2000, le Tribunaloʼ tu yaʼaleʼ «unaj u beetaʼal baʼax ku yaʼalik cada máak [...], tumen yaan u derechoil u yéeyik bix u kʼáat ka tsʼaʼakak». Le kiik Takedaoʼ tu yilaj ka tsʼaʼakak jeʼex u yaʼalik le Bibliaoʼ. Yoʼolal le baʼax úuchoʼ, le sukuʼunoʼob yanoʼob Japonoʼ u yojloʼob maʼ kun tsʼaabil kʼiʼikʼ tiʼob ken operartaʼakoʼob.

18-20. 1) ¿Baʼax tu yaʼalaj le tribunal yaan tu luʼumil Argentina yoʼolal le directriz médica tuʼux ku yaʼalik maʼ u tsʼaʼabal kʼiʼikʼ tiʼ máakoʼ? 2) ¿Bix u yeʼesik tiaʼanoʼon tu tséel le Reino le maʼ k-kʼamik kʼiʼikʼoʼ?

¹⁸ Argentina. Yaan kʼiineʼ le kʼojaʼanoʼ maʼ tu páajtal u tʼaan, tsʼoʼoleʼ kʼaʼabéet u jáan ilaʼal bix kun tsʼakbil. Toʼon tiaʼanoʼon tu tséel u Reino Dioseʼ, ¿baʼax unaj k-beetik táanil tiʼ u  yúuchultoʼon beyaʼ? Unaj k-bisik mantatsʼ k-directriz médica tuʼux k-aʼalik bix k-kʼáat ka tsʼaʼakakoʼon. Lelaʼ bey tu beetil Pablo Albarracini, kajaʼan Argentina. Tu mesil mayo tiʼ 2012, oklaʼab tuláakal baʼaxoʼob yaantiʼeʼ ka tsʼoʼontsʼonaʼabi. Le ka bisaʼab teʼ hospitaloʼ maʼ kʼajaʼan u yiikʼiʼ, le oʼolal maʼ tu páajtal u yaʼalik maʼ u tsʼaʼabal kʼiʼikʼ tiʼ. Baʼaleʼ tsʼoʼok maas tiʼ kanpʼéel jaʼab joʼopʼok u máansik junpʼéel directriz u chupmaj yéetel u firmartmaj. Kex jach grave yanik yéetel kex yaan jujuntúul doctoroʼob ku yaʼalikoʼob unaj u tsʼaʼabal kʼiʼikʼ tiʼeʼ, tu beetoʼob le baʼax ku yaʼalik u directrizoʼ. Baʼaleʼ u taata Pablo maʼatech u meyajtik Jéeobaeʼ, tu jóoʼsaj u derechoil yiknal juntúul juez utiaʼal maʼ u beetaʼal le baʼax u tsʼíibtmaj u hijooʼ.

¹⁹ Le abogado áantik u yatan Pablooʼ bin tu séebaʼanil tu táan uláakʼ tribunal maas nojoch. Chéen wa jaypʼéel horaʼobeʼ aʼalaʼab maʼ u beetaʼal le baʼax tu yaʼalaj le yáax tribunaloʼ yéetel aʼalaʼabeʼ unaj u beetaʼal le baʼax u tsʼíibtmaj Pablo tu directrizoʼ. U taata Pabloeʼ bin tu táan le Corte Supremaoʼ, lelaʼ tu yaʼalaj: «Mix baʼal eʼesik wa maʼ maʼalob le juʼun u chupmaj Pablo tuʼux ku yaʼalik maʼ u tsʼaʼabal kʼiʼikʼ tiʼoʼ, tumen mix máak obligart u beete». Tsʼoʼoleʼ le Corte Supremaoʼ tu yaʼaleʼ le leyoʼ u yaʼalmeʼ «tuláakal máak tsʼoʼok u nojochtaleʼ jeʼel u páajtal u chʼaʼtuklik bix kun tsʼakbileʼ [...] yéetel yaan u páajtalil tiʼ u kʼamik wa maʼ u kʼamik jujunpʼéel tratamientoʼob. Lelaʼ unaj u beetaʼal tumen le doctor tsʼakikoʼ».

²⁰ Bejlaʼeʼ Pabloeʼ tsʼoʼok u yutstal. Letiʼ yéetel u yataneʼ kiʼimak u yóol úuchik u chupikoʼob le juʼun tuʼux ku yaʼalikoʼob maʼ tu kʼamkoʼob kʼiʼikʼoʼ. Úuchik u beetik lelaʼ tu yeʼesaj ku tsʼáaikuba tu tséel u Reino Dios yaan tu kʼab Cristooʼ. ¿Kux túun teech yéetel a familia? ¿A chupmaj wa a directrizeʼex?

21-24. 1) ¿Baʼaxten tu kʼamaj le Tribunal Supremo tiʼ u luʼumil Canadá maʼ u tsʼaʼabal kʼiʼikʼ tiʼ le paalal yaan 16 jaʼaboʼob tiʼoboʼ? 2) Le baʼax úuch Canadaoʼ, ¿bix u líiʼsik u yóol le paalaloʼob meyajtik Jéeobaoʼ?

²¹ Canadá. U suukileʼ le tribunaloʼoboʼ ku kʼamkoʼob yaan derecho tiʼ le taatatsiloʼob utiaʼal u yéeyikoʼob bix kun tsʼakbil u paalaloʼoboʼ. Tsʼoʼoleʼ yaan kʼiineʼ ku yaʼalikoʼobeʼ unaj u beetaʼal baʼax ku yaʼalik juntúul paal yiijchajaʼan u tuukul. Lelaʼ bey úuchik tiʼ April Cadoreth, juntúul x-chʼúupal yaan 14 jaʼaboʼob tiʼ. Letiʼeʼ oksaʼab hospital tumen joʼopʼ u jóokʼol kʼiʼikʼ ichil u jobnel. Letiʼeʼ tsʼokaʼaniliʼ u chupik u directriz tuʼux ku yaʼalik maʼ u tsʼaʼabal kʼiʼikʼ tiʼeʼ. Le doctor tsʼakoʼ maʼ tu beetaj u cuentail le baʼax u yaʼalmaj Apriloʼ, baʼaxeʼ tu máansaj tu táan autoridad utiaʼal u tsʼaʼabal u derechoil u tsʼáaik kʼiʼikʼ tiʼ. Ka máan kʼiineʼ Aprileʼ tu yaʼaleʼ le baʼax beetaʼabtiʼoʼ bey jeʼex ka violartaʼakeʼ.

²² April yéetel u taataʼobeʼ takpoolnajoʼob teʼ tribunaloʼoboʼ. Kaʼapʼéel jaʼab tsʼoʼokkeʼ binoʼob tak teʼ Tribunal Supremo yaan tu luʼumil Canadaoʼ. Baʼaleʼ Aprileʼ mix baʼal páajchaj u beetik, tumen le Tribunaloʼ maʼ tu beetaj le baʼax ku yaʼalik u leyil Canadaoʼ.  Kex beyoʼ jeʼel u páajtal k-aʼalikeʼ ganarnaji, tumen le Tribunaloʼ tʼaanaj tu favor bey xan tiʼ uláakʼ paalaloʼob yiijchajaʼan u tuukuloʼob ku yaʼalikoʼob bix u kʼáatoʼob ka tsʼaʼakakoʼob. Le Tribunaloʼ tu yaʼalaj: «Tiʼ baʼax yaan u yil yéetel u tsʼaʼabal kʼiʼikʼ tiʼ máakeʼ, unaj u chaʼabal u chʼaʼtuklik le paalaloʼob yaan 16 jaʼaboʼob tiʼob bix u kʼáatoʼob ka tsʼaʼakakoʼoboʼ, tumen le baʼax ku yaʼalikoʼoboʼ ku yeʼesik yiijchajaʼan u tuukuloʼob yéetel maʼ obligartbil u beetaʼaloʼobiʼ».

²³ U maʼalobil le baʼax tu beetaj le Tribunal Supremooʼ letiʼe úuchik u yaʼalik ka chʼaʼabak en cuentail le derecho yaan tiʼ le paalaloʼob yaan 16 jaʼaboʼob tiʼoboʼ. Táanil tiʼ u beetaʼal kaʼach lelaʼ, jeʼel baʼaxak tribunalil tu luʼumil Canadaeʼ jeʼel u páajtal u yaʼalik bix unaj u tsʼaʼakal juntúul xiʼipal wa x-chʼúupal yaan 16 jaʼaboʼob tiʼeʼ. Baʼaleʼ bejlaʼeʼ maʼ tu páajtal u beetkoʼob wa maʼ u yuʼuboʼob táanil bix u kʼáat juntúul paal ka tsʼaʼakakiʼ.

²⁴ Lelaʼ tu beetaj u kiʼimaktal u yóol April. Bejlaʼeʼ táan u beetik u precursora regularil yéetel toj yóol. Letiʼeʼ ku yaʼalik:  «Jach kiʼimak in wóol tumen áantajnajen kex junpʼíit utiaʼal u nojbeʼenkúuntaʼal u kʼaabaʼ Dios yéetel utiaʼal in weʼesik chéen tuus ku beetik Satanás». Le baʼax tu beetaj Apriloʼ ku yeʼesikeʼ le táankelmoʼoboʼ jeʼel u chúukpajal u yóol u beetoʼob baʼax u kʼáat Dios utiaʼal u yeʼeskoʼob tiaʼanoʼob tu tséel le Reinooʼ (Mat. 21:16).

25, 26. ¿Baʼax ku pʼáatal maas talam u beetaʼal ken u divorciartuba le taatatsiloʼoboʼ?

²⁵ Jéeobaeʼ ku yaʼalik tiʼ le taatatsiloʼob ka u kaʼans tiʼ u paalaloʼob le baʼaxoʼob ku yaʼalik le Bibliaoʼ (Deu. 6:6-8; Efe. 6:4). Lelaʼ maʼ chéen chʼaʼabil u beetaʼaliʼ, baʼaleʼ ken u divorciartuba le taatatsiloʼoboʼ ku maas talamtal u yilaʼal baʼax kun kaʼansbiltiʼob. Juntúul máax meyajtik Jéeobaeʼ u yojel kʼaʼabéet u kaʼansik tiʼ u hijo le baʼax ku yaʼalik le Bibliaoʼ, baʼaleʼ lelaʼ maʼ xaaneʼ maʼ kun utstal tu tʼaan le taatatsil wa maamatsil maʼatech u meyajtik Diosoʼ. Le máax meyajtik Jéeobaoʼ u yojel chéen yéetel u núup ku pʼáatal mix baʼal yaan yile, baʼaleʼ láayliʼ unaj u kaʼansik tubeel u paalaleʼ.

²⁶ Baʼaleʼ le taatatsil wa maamatsil maʼatech u meyajtik Jéeobaoʼ, maʼ xaaneʼ jeʼel u kʼáatik ka tsʼaʼabak u derechoil tiʼ u pʼáatal u paalaloʼob tu yiknal utiaʼal u kaʼansiktiʼob baʼaloʼob yaan yil yéetel u religioneʼ. Yanoʼobeʼ ku yaʼalikoʼobeʼ wa ku kaʼansaʼal le paal u meyajt Jéeobaoʼ jeʼel u beetik kʼaas tiʼeʼ, tumen maʼ kun táakpajal tiʼ kʼiin kʼaabaʼob yéetel tiʼ uláakʼ kʼiinbesajoʼob. Tsʼoʼoleʼ wa ka kʼojaʼanchajkeʼ maʼ kun tsʼaabil kʼiʼikʼ tiʼ utiaʼal maʼ u kíimil. U maʼalobileʼ u maas yaʼabil le tribunaloʼoboʼ ku chʼaʼikoʼob en cuentail baʼax maas jeʼel u taasik utsil tiʼ le paaloʼ, maʼ tiʼ le baʼax jeʼel u yúuchultiʼ yoʼolal u religión u taataoʼ. Koʼox ilik jujunpʼéel baʼaxoʼob uchaʼantak.

27, 28. ¿Baʼax tu yaʼalaj le Tribunal Supremo yaan Ohio ikil u yaʼalaʼal maʼ maʼalob bix u líiʼsaʼal le paalaloʼob ku kaʼansaʼaloʼob tumen u j-jaajkunajoʼob Jéeobaoʼ?

²⁷ Estados Unidos. Tu jaʼabil 1992, úuch junpʼéel takpool teʼ Tribunal Supremo yaan Ohiooʼ (Estados Unidos), tumen juntúul taatatsil maʼatech u meyajtik Jéeobaeʼ tu yaʼaleʼ jeʼel u beetaʼal kʼaas tiʼ u hijo wa ku líiʼsaʼal bey juntúul u j-jaajkunaj Jéeobaeʼ. Junpʼéel tribunal maas junpʼíit u páajtalileʼ tu yaʼalaj kaʼacheʼ maʼalob le baʼax ku yaʼalikoʼ ka pʼaʼat u hijo u kaʼanse. Jennifer Pater, u maama le chan xiʼipaloʼ, aʼalaʼabtiʼ jeʼel u páajtal u bin u xíimbalteʼ, baʼaleʼ maʼ tu páajtal u «kaʼansiktiʼ baʼaxoʼob ku creertik u j-jaajkunajoʼob Jéeoba mix u tsikbaltiktiʼ». Le baʼax tu yaʼalaj le tribunaloʼ jeʼel u tsʼáaik naʼatbileʼ le kiikoʼ maʼ tu páajtal u yaʼalik tiʼ Bobby, u hijo, baʼaxoʼob ku kaʼansik le Bibliaoʼ. ¿Bix a tuklik tu yuʼubiluba le kiikaʼ? Jach yaachaj u yóol, baʼaleʼ tu yeʼesaj chúukaʼan óolal yéetel tu páaʼtaj u yilik baʼax ken u beet Jéeoba. Letiʼeʼ tu yaʼalaj: «Jéeobaeʼ jach mix juntéen  tu pʼaten». U abogada, ku yáantaʼal tumen u kaajal Jéeobaeʼ, takpoolnaj teʼ Tribunal Supremo yaan Ohiooʼ.

²⁸ Le Tribunal Supremooʼ tu yaʼaleʼ maʼ maʼalob le baʼax tu chʼaʼtuklaj le yáax tribunaloʼ yéetel tu yaʼalaj: «Le taatatsiloʼoboʼ yaan u derechoil tiʼob u kaʼansik tiʼ u paalaloʼob baʼaxoʼob maʼalobtak yéetel baʼax ku creertikoʼob». Tsʼoʼoleʼ tu yaʼaleʼ wa maʼ tu yeʼesaʼal wa jeʼel u beetik kʼaas le baʼaxoʼob ku kaʼansik u j-jaajkunajoʼob Jéeobaoʼ, maʼ tu páajtal u yaʼalaʼal wa maʼ unaj u kaʼansik tiʼiʼ. Le Tribunal Supremooʼ maʼ tu yilaj mix baʼal eʼesik wa jeʼel u beetik kʼaas tiʼ le chan xiʼipal le baʼaxoʼob ku kaʼansik u j-jaajkunajoʼob Jéeobaoʼ.

29-31. ¿Baʼaxten luʼsaʼab u derechoil u kaʼansik u hija juntúul kiik tu luʼumil Dinamarca, yéetel baʼax tu chʼaʼtuklaj le Tribunal Supremo ka tsʼoʼokoʼ?

²⁹ Dinamarca. Lelaʼ bey úuchik tiʼ Anita Hansen, u yíicham kaʼacheʼ takpoolnaj teʼ tribunal tiʼ distrito utiaʼal u tsʼaʼabal u derechoil tiʼ u líiʼsik chéen tu juunal Amanda, u chan hija, 7 jaʼaboʼob yaantiʼ. Tu jaʼabil 2000, tsʼaʼab u páajtalil tiʼ le kiik tumen le tribunal utiaʼal u kaʼansik yéetel u líiʼsik u chan hijaoʼ. Baʼaleʼ u taata le chan x-chʼúupaloʼ takpoolnaj tiʼ uláakʼ tribunal maas nojoch, ka tsʼaʼab u páajtalil tiʼ u líiʼsik u chan hijaoʼ. Tumen maʼ junpʼéeliliʼ baʼax ku creertikoʼob bey xan bix u tuukuloʼobeʼ, le tribunaloʼ tu yaʼalaj maas maʼalob letiʼe taatatsil ka u kaʼans u chan hijaoʼ. Bey túunoʼ le kiikoʼ luʼsaʼab u derechoil tiʼ u kaʼansik u chan hija, tumen letiʼeʼ ku meyajtik Jéeoba.

 ³⁰ Teʼ kʼiinoʼob jeʼeloʼ le kiikoʼ pʼáat maʼ tu kaxtik baʼax u beete yéetel mix u yojel baʼax ken u yaʼal tiʼ Jéeoba ich payalchiʼiʼ. Letiʼeʼ tu yaʼalaj: «Le baʼaxoʼob ku yaʼalik Romailoʼob 8:26 yéetel 27, jach tu yáanten. Tuláakal súutukileʼ tin wileʼ Jéeobaeʼ ku naʼatik tuláakal baʼax in kʼáat in waʼal tiʼ. Letiʼeʼ maʼ tu pʼateniʼ yéetel mantatsʼ tu yáanten» (xok Salmo 32:8; Isaías 41:10).

³¹ Le kiik Hansenoʼ takpoolnaj teʼ Tribunal Supremo yaan Dinamarcaoʼ. Le Tribunaloʼ tu yaʼalaj: «Utiaʼal u yilaʼal máax kun líiʼsik le chan x-chʼúupaloʼ yaan u yilaʼal máax maas jeʼel u yáantik tubeeleʼ». Tu yaʼalaj xaneʼ yaan u chʼaʼabal en cuentail bix u aktáantik cada juntúul tiʼ letiʼob le baʼaxoʼob talamkúuntik u kuxtaloʼoboʼ, maʼ le baʼaxoʼob «ku creertik yéetel ku kaʼansik» u j-jaajkunajoʼob Jéeobaoʼ. Le Tribunaloʼ tu yaʼaleʼ le kiikoʼ maas jeʼel u kanáantik tubeel u hijaeʼ, ka tu kaʼa tsʼáaj u derechoil u líiʼsik.

32. ¿Bix tsʼoʼok u yáantaʼal le taatatsiloʼob meyajtik Jéeoba tumen le Tribunal Europeo tiʼ Derechos Humanosoʼ?

³² Jejeláas luʼumiloʼob tiʼ Europa. Yaan kʼiineʼ mix le nukuch tribunaloʼob tiʼ junpʼéel luʼumil jeʼel u páajtal u yaʼalikoʼob máax unaj u líiʼsik le paalaloʼoboʼ. Ken úuchuk beyoʼ ku máansaʼal tu táan le Tribunal Europeo tiʼ Derechos Humanosoʼ. Tiʼ kaʼapʼéel baʼaloʼob uchaʼaneʼ le Tribunalaʼ tu yileʼ maʼ maʼalob le baʼax tu chʼaʼtuklaj le tribunal inferior yaan tiʼ cada junpʼéel luʼumil chéen tumen le máaxoʼob ku taʼakal u pooloʼoboʼ u j-jaajkunajoʼob Jéeoba. Ka tsʼoʼok u yaʼalik maʼ maʼalob le juicio beetaʼaboʼ, tu yaʼaleʼ «maʼ unaj u juzgartaʼal máak chéen tumen u religioneʼ jelaʼan tiʼ u maasiloʼoboʼ». Juntúul kiik áantaʼab yoʼolal le baʼax tu chʼaʼtuklaj le Tribunalaʼ, tu yaʼalaj: «Jach yaachaj tin wóol úuchik u yaʼalaʼal chéen táan in beetik kʼaas tiʼ in paalal ikil in kaʼansiktiʼob baʼax ku yaʼalik Dios utiaʼal ka xiʼik tiʼob utsil».

33. ¿Bix jeʼel u beetik le taatatsiloʼob meyajtik Jéeoba le baʼax ku yaʼalik Filiposiloʼob 4:5?

³³ Le taatatsiloʼob meyajtik Jéeoba ku luʼsaʼal u derechoil u líiʼsik u paalaloʼoboʼ ku yilik u yeʼeskoʼob utsil puksiʼikʼal tuláakal súutukil (xok Filiposiloʼob 4:5). Jeʼex uts tu tʼaanoʼob ka tsʼaʼabak u derechoil u kaʼansik tiʼ u paalaloʼob le baʼaxoʼob ku yaʼalik Diosoʼ, ku yilkoʼob xan láayliʼ yaan u derechoil u kaʼansaʼaloʼob tumen u taata wa u maama maʼatech u meyajtik Jéeobaoʼ. ¿Bix unaj u yilik juntúul máax meyajtik Dios u kaʼansik u paalaloʼob?

34. ¿Baʼax ku kanik le taatatsiloʼob tiʼ le baʼax tu beetaj le judíoʼob tu kʼiiniloʼob Nehemíasoʼ?

³⁴ Le baʼax úuch tu kʼiiniloʼob Nehemíasoʼ jach yaʼab baʼax jeʼel u kaʼansiktoʼoneʼ. Le judíoʼoboʼ jach tu tsʼáaj u yóoloʼob u yutskíintoʼob yéetel u jel líiʼsoʼob u baʼpakʼiloʼob Jerusalén. Tumen u yojloʼob letiʼe baʼpakʼoʼob kun kanáantkoʼoboʼ bey xan u láakʼtsiloʼob tiʼ le máaxoʼob pʼekmiloʼoboʼ. Le oʼolal aʼalaʼabtiʼob tumen Nehemías: «Baʼatelneneʼex tu yoʼolal a wéet kaajaleʼex, a  paalaleʼex, a wataneʼex yéetel xan a wotocheʼex» (Neh. 4:14). Le judíoʼoboʼ jach yaan baʼax oʼolal u tsʼáaik u yóol u beetoʼob le meyajoʼ. Bejlaʼeʼ bey xan u yúuchloʼ, le taatatsiloʼob meyajtik Jéeobaoʼ jach ku tsʼáaik u yóol u kaʼans u paalaloʼob jeʼex u yaʼalik Diosoʼ. U yojloʼob yaʼab u túulchʼintaʼaloʼob u beetoʼob baʼax kʼaas teʼ escuelaoʼ bey xan teʼ tuʼux kajaʼanoʼoboʼ. Yéetel tak ichil u yotochoʼobeʼ jeʼel tak u joʼopʼol u péeksaʼaloʼob u beetoʼob baʼax kʼaas yoʼolal baʼax ku chaʼantikoʼob wa ku yuʼubikoʼobeʼ. Taatatsileʼex, maʼ u xuʼulul a tsʼáaik a wóoleʼex a kaʼanseʼex tiʼ a paalaleʼex le baʼaxoʼob ku yaʼalik Diosoʼ.

35, 36. ¿Baʼax utsiloʼob k-kʼamik ikil k-defendertik le derecho yaantoʼon utiaʼal k-adorartik Jéeobaoʼ, yéetel baʼax a chʼaʼtukultmaj a beetik?

³⁵ Jéeobaeʼ táan u yáantik u kaajal utiaʼal ka yanaktiʼob u derechoil u adoraroʼob jeʼex unajeʼ. Yoʼolal lelaʼ le sukuʼunoʼoboʼ tsʼoʼok u béeytal u tsʼáaikoʼob kʼaj óoltbil u fejoʼob tu táan le tribunaloʼoboʼ bey xan tu táan u maasil máakoʼob (Rom. 1:8). Tsʼoʼoleʼ le derecho ku tsʼaʼabal tiʼ u j-jaajkunajoʼob Jéeobaoʼ tsʼoʼok u yáantik uláakʼ máakoʼob maʼatech u meyajtikoʼob Dios. Baʼaleʼ toʼoneʼ maʼ táan k-ilik ka kʼeʼexek le leyoʼoboʼ mix xan táan k-kaxtik ka tsʼaʼabaktoʼon nojbeʼeniliʼ. Baʼaxeʼ k-bin tu táan le tribunaloʼob utiaʼal ka tsʼaʼabaktoʼon u derechoil k-kʼaʼaytik le maʼalob péektsiloʼ yéetel utiaʼal ka chaʼabak k-adorartik Jéeoba jeʼex unajeʼ (xok Filiposiloʼob 1:7).

³⁶ Unaj k-kaanbal tiʼ le fe ku yeʼesik le máaxoʼob tsʼoʼok u yilkoʼob ka tsʼaʼabak u derechoil u adorartikoʼob Jéeobaoʼ. Tsʼoʼoleʼ unaj k-ilik u chúukpajal k-óol xan k-meyajte, tumen k-ojel letiʼeʼ táan u yáantkoʼon yéetel yaan u tsʼáaiktoʼon u muukʼil utiaʼal u seguer k-beetik baʼax uts tu tʼaan (Isa. 54:17).