Skip to content

Skip to table of contents

‘APENITIKI

‘Oku Ma‘u ‘e he Fa‘ahinga ‘o e Tangatá ha Laumālie Ta‘efa‘amate?

‘Oku Ma‘u ‘e he Fa‘ahinga ‘o e Tangatá ha Laumālie Ta‘efa‘amate?

‘OKU tui ‘a e tokolahi ‘oku ‘i ai ‘a e me‘a ta‘ehāmai mo ta‘efa‘amate ‘i loto ‘iate kitautolu. ‘Oku nau fakakaukau ‘o pehē ‘i he maté ‘oku mavahe ai ‘a e konga ta‘ehāmai ko eni ‘o ha tangatá mei he sinó ‘o mo‘ui hokohoko atu. Koe‘uhi ko e tuí ni ‘oku mātu‘aki mafolalahia, ‘oku ‘ohovale ‘a e tokolahi ‘i he ‘ilo‘i ‘oku ‘ikai ‘aupito ko e me‘a ia ‘oku ako‘i ‘e he Tohi Tapú. Ko e hā leva ‘oku hoko kiate kitautolu ‘i he maté ‘o fakatatau ki he Folofola ‘a e ‘Otuá?

KO E ONGO FO‘I LEA NEʹPHESH MO E PSY·KHEʹ ‘I HONO NGĀUE‘AKI ‘I HE TOHI TAPÚ

‘Okú ke manatu‘i nai ko e Tohi Tapú na‘e mu‘aki hiki tefito ia ‘i he lea faka-Hepeluú mo e faka-Kalisí. Na‘e ngāue‘aki ai ‘e he kau hiki Tohi Tapú ‘a e fo‘i lea faka-Hepelū ko e neʹphesh pe ko e fo‘i lea faka-Kalisi ko e psy·kheʹ. ‘I he ngaahi Tohi Tapu faka-Tongá ko e neʹphesh mo e psy·kheʹ ‘oku liliu‘aki kinaua ‘a e ngaahi fo‘i lea hangē ko e “tangata,” “tokotaha,” “kakai,” “koe,” “me‘a,” “mo‘ui” mo e “laumālie.” Ko e New World Translation ‘oku liliu hokohoko ai kinaua ko e “soulu.” Ko e neʹphesh mo e psy·kheʹ ‘i hona ngaahi tu‘unga kehekehé, ‘oku ‘asi ‘o laka hake ia ‘i he tu‘o 800 ‘i he Tohi Tapú, pea ‘okú na ‘uhinga tefitó ki he (1) kakai, (2) fanga manu, pe (3) ko e mo‘ui ‘a ia ‘oku ma‘u ‘e ha tokotaha pe ko ha manu. Tau vakai angé ki he ngaahi konga Tohi Tapu ‘e ni‘ihi ‘oku ‘omai ai ‘a e ngaahi ‘uhinga kehekehe ‘e tolu ko ení.

Kakai. “ ‘I he kuonga ‘o Noa . . . ‘i he hu ki ai ha tokosi‘i, ko e toko [psy·kheʹ] valu tokua, na‘e fakamo‘ui ‘aki ‘a e vai.” (1 Pita 3:20) ‘I hení ko e fo‘i lea faka-Kalisi ko e psy·kheʹ ‘oku liliu ia ko e kakai—ko Noa, ko hono uaifí, ko hono foha ‘e toko tolú pea mo honau ngaahi uaifí. ‘Oku lave ‘a e Ekisoto 16:16 ki he ngaahi fakahinohino na‘e ‘oange ki he kau ‘Isilelí ‘o fekau‘aki mo hono tānaki ‘o e maná. Na‘e tala kiate kinautolu: “Ke tufi mei ai . . . ‘o fakatatau ki he lau ‘a homou kakai [neʹphesh]. Ke taki taha tufi ma‘anautolu ‘oku ‘i he teniti.” Ko ia ko e lahi ‘o e mana na‘e tānakí na‘e makatu‘unga ia ‘i he tokolahi ‘o e kakai ‘i he fāmili taki taha. Ko e ngaahi fakatātā Fakatohitapu kehe ‘o hono liliu ‘a e ongo fo‘i lea ko e neʹphesh mo e psy·kheʹ ko ha tokotaha pe ko e kakaí ‘oku ma‘u ia ‘i he Senesi 46:18; Siosiua 11:11; Ngāue 27:37; mo e Loma 13:1.

Fanga manu. ‘I he fakamatala ‘a e Tohi Tapú ki he fakatupú, ‘oku tau lau ai: “Pea folofola ‘a e ‘Otua, Ke ngaūe ‘a e ngaahi vai ‘i he me‘a [neʹphesh] mo‘ui ‘oku ngaolo, pea ke puna ‘a e manupuna ‘i he funga fonua mo e mata ‘o e langi. Pea folofola ‘a e ‘Otua, Ke ‘ohake ‘e he fonua ‘a e me‘a [neʹphesh] mo‘ui, ‘o fakafa‘ahinga; ‘a e manu lalata, mo e manu totolo, mo e manu kaivao, ‘o taki taha ma‘ana: pea na‘e hoko ia.” (Senesi 1:​20, 24) ‘I he kupu ko ení, ko e fanga iká, fanga manu lalatá mo e fanga manu kaivaó ‘oku lave kotoa kiate kinautolu ‘aki ‘a e fo‘i lea faka-Hepelū tatau—ko e neʹphesh. ‘Oku toe ui ‘a e fanga manupuná mo e fanga manu kehé ko e neʹphesh ‘i he Senesi 9:​10; Livitiko 11:46; mo e Nomipa 31:28.

Mo‘ui ‘i he tu‘unga ko ha tokotahá. ‘I he taimi ‘e ni‘ihi ko e ongo fo‘i lea neʹphesh mo e psy·kheʹ ‘okú na ‘uhingá ko ‘ete mo‘ui ‘i he tu‘unga ko ha tokotahá. Na‘e tala ‘e Sihova kia Mōsese: “Kuo mate ‘a e kakai kotoa na‘e kumi kiate koe [neʹphesh] ke fakapōngi.” (Ekisoto 4:19) Toe fakakaukau angé ki he ngaahi lea ‘a Sīsuú: “Ko au ko e Tauhi Lelei. Ko e anga ‘o e tauhi lelei ke ‘atu ‘ene mo‘ui [psy·kheʹ] koe‘uhi ko e fanga sipi.” (Sione 10:11) Na‘e foaki ‘e Sīsū ‘a ‘ene psy·kheʹ, pe mo‘uí, ma‘á e fa‘ahinga ‘o e tangatá. ‘I he ngaahi kupu Fakatohitapu ko ení, ko e ongo fo‘i lea ko e neʹphesh mo e psy·kheʹ ‘okú na ‘uhinga mahinó ki he mo‘ui ‘i he tu‘unga ko ha tokotahá. Te ke ma‘u ‘a e ngaahi fakatātā lahi ange ‘o e ‘uhinga ko eni ‘o e neʹphesh mo e psy·kheʹ ‘i he Fakamaau 5:18; Mātiu 10:39; Sione 15:13; mo e Ngāue 20:10.

Ko ha ako lahi ange ki he Folofola ‘a e ‘Otuá ‘e fakahaa‘i atu ai kiate koe ‘oku ‘ikai ha feitu‘u ‘i he Tohi Tapú fakakātoa ‘e fehokotaki ai ‘a e ongo fo‘i lea ko e “ta‘efa‘amate” pe “ta‘engata” mo e ongo fo‘i lea ko e neʹphesh mo e psy·kheʹ. ‘I hono kehé, ‘oku fakahaa‘i ‘e he Tohi Tapú ko ha neʹphesh ‘oku matengofua, ‘o ‘uhingá ‘oku mate ia. (Isikeli 18:​4, 20) Ko ia ai, fakatatau ki he Tohi Tapú ko ha tokotaha kuo mate ko ha neʹphesh mate ia pea ‘oku ‘ikai ha konga ai ‘e hao mo‘ui atu ‘i he maté.—Koheleti 9:​5, 10.

KO E ONGO FO‘I LEA KO E RUʹACH MO E PNEUʹMA ‘I HONO NGĀUE‘AKI ‘I HE TOHI TAPÚ

‘Oku toe liliu ‘e he ngaahi Tohi Tapu ‘e ni‘ihi ‘a e fo‘i lea faka-Hepelū ko e ruʹach mo e fo‘i lea faka-Kalisi ko e pneuʹma ko e “mānava,” pe “laumālie.” Ko e mu‘aki ngaahi lea ‘i he Tohi Tapú ‘oku fakahaa‘i ai ‘a e ruʹach mo e pneuʹma ko e ivi-mo‘ui longomo‘ui ia ‘i he ngaahi me‘amo‘ui ‘i he māmaní. Hangē ko ení, ‘oku fakahaa‘i ‘e he Sāme 104:29: “ ‘Oku ke [Sihova] tanaki mai honau manava [ruʹach]—pea nau mate ‘o foki ki honau efu.” Pea ‘oku fakahaa‘i ‘i he Luke 8:55 “pea foki mai hono laumālie [pneuʹma], ‘o ne tu‘u hake leva.” ‘I he ongo vēsí ni leva, ‘oku ‘uhinga ‘a e ruʹach mo e pneuʹma ki he me‘a ko ia ‘okú ne ‘ai ke mo‘ui ha sinó. ‘I he ‘ikai iá, ‘oku mate ‘a e sinó. Ko ia ai, ‘i he Tohi Tapú ko e fo‘i lea ruʹach ‘oku liliu ia ‘o ‘ikai ko e “laumālie” pē kae toe pehē foki ki he “mānava,” pe ko e mānava mo‘ui. Ko e fakatātaá, ‘i he fekau‘aki mo e Lōmaki ‘i he ‘aho ‘o Noá, na‘e folofola ‘a e ‘Otuá: “ ‘Oku ou teu ‘omi ‘a e lomaki, ko e fu‘u vai ke ‘ufi‘ufi ‘a e fonua, ke faka‘auha ‘a e kakano kotoa pe ‘i he lalo langi ‘a ia ‘oku ‘i ai ha manava [ruʹach] mo‘ui.” (Senesi 6:17; 7:​15, 22) Ko ia ai, ‘oku ‘uhinga ‘a e ruʹach mo e pneuʹma ki ha ivi ta‘ehāmai ‘okú ne fakalongomo‘ui‘i ‘a e me‘amo‘ui kotoa pē.

‘Oku fiema‘u ‘e he sinó ‘a e laumālié [ruʹach mo e pneuʹma] ‘i he founga tatau pē mo hono fiema‘u ‘e he letioó ‘a e ivi faka‘uhilá—koe‘uhi ke ngāué. Ke toe fakatātaa‘i lahi ange ení, fakakaukau atu ki ha letiō to‘oto‘o. ‘I he taimi ‘okú ke fakahū ai ha ngaahi fo‘i maka ki ha letiō to‘oto‘o pea fakamo‘uí, ko e ivi faka‘uhila ‘oku nofo ‘i he ngaahi fo‘i maká ‘okú ne fakamo‘ui ‘a e letioó, hangē ko e laú. Kae kehe, ‘i he ‘ikai ha ngaahi fo‘i maká, ‘oku mate ‘a e letioó. ‘Oku pehē pē mo e toe kalasi ‘e taha ‘o e letioó ‘i he taimi ‘oku to‘o ai mei ha palaki ‘uhilá. ‘I he founga meimei tatau, ‘oku fiema‘u ‘e hotau sinó ‘a e laumālié pe ko e ivi-mo‘uí ke hokohoko atu ai ‘a e mo‘uí. Pehē foki, hangē ko e ivi ‘uhilá, ko e laumālié [ruʹach mo e pneuʹma] ‘oku ‘ikai ke ne ongo‘i ha me‘a pea ‘oku ‘ikai lava ke fakakaukau. Ko ha ivi ‘o ‘ikai ko ha tokotaha ia. Ka ‘i he ‘ikai ‘a e laumālié, pe ivi-mo‘ui ko iá, ‘oku hoko ai hotau sinó ‘o “mate ‘o foki ki honau efu,” ‘o hangē ko ia na‘e fakahaa‘i ‘e he tokotaha-tohi-sāmé.

‘I he lau fekau‘aki mo e mate ‘a e tangatá, ‘oku fakahaa‘i ‘e he Koheleti 12:7: “Pea foki ‘a e efu [‘o hono sinó] ki he kelekele, ‘o hange ko ‘ene ‘i ai mu‘a; pea foki ‘a e laumalie [ruʹach] kia Elohimi ‘a ia na‘a ne tuku mai ia.” ‘I he taimi ‘oku mavahe ai ‘a e laumālié, pe ivi-mo‘uí, mei he sinó, ‘oku mate ‘a e sinó pea foki ia ki he feitu‘u na‘e ha‘u mei aí—ko e kelekelé. ‘I he tu‘unga meimei tatau, ‘oku foki ‘a e ivi-mo‘uí ki he feitu‘u na‘e ha‘u mei aí—ko e ‘Otuá. (Siope 34:​14, 15; Sāme 36:9) ‘Oku ‘ikai ‘uhinga eni iá ‘oku fononga mo‘oni atu ‘a e ivi-mo‘uí ki hēvani. ‘I hono kehé, ‘oku ‘uhinga iá ki he tokotaha ‘oku maté, ko ha ‘amanaki pē ki ha mo‘ui ‘i he kaha‘ú ‘oku fakafalala ia kia Sihova ko e ‘Otuá. Ko ‘ene mo‘uí, hangē ko e laú, ‘oku ‘i he ‘aofinima ia ‘o e ‘Otuá. Ko e mālohi pē ‘o e ‘Otuá ‘e lava ke fakafoki mai ‘aki ‘a e laumālié, pe ivi-mo‘uí, koe‘uhi ke toe lava ai ha tokotaha ‘o mo‘ui.

He fakafiemālie ē ko ia ke ‘ilo‘i ko e me‘a tofu pē eni ‘e fai ‘e he ‘Otuá ma‘á e fa‘ahinga kotoa ‘oku nau mālōlō ‘i he “ngaahi fa‘itoka”! (Sione 5:​28, 29) ‘I he taimi ‘o e toetu‘ú, ‘e fa‘u ai ‘e Sihova ha sino fo‘ou ki ha tokotaha ‘oku mohe ‘i he maté pea toe fakamo‘ui ia ‘aki hono ‘ai kiate ia ‘a e laumālié, pe ivi-mo‘uí. Ko ha ‘aho fakafiefia mo‘oni ē ko ia!